AFET BİLGİ SİSTEMLERİ VE HABERLEŞME - Deneme Sınavı - 14

Çevresel Veri Katmanları (Göller, akarsular, denizler, bataklıklar, su kuyuları, kaynaklar, çeşmeler, barajlar, kıyılar, çöp alanları, dolgu alanları, arazi tapu bilgileri, toprak haritası, arazi kullanım haritası, koruma alanları, çeşitli maden ocakları, jeoloji haritası, sayısal arazi modeli-eş yükseklik haritası, meteoro­lojik haritalar, eğim haritası, ormanlar, yeşil alanlar, parklar, vb.) Yerleşim Veri Katmanları (İkamet amaçlı binalar, çok nüfus barındıran binalar, okullar, yurtlar, üniversiteler, oteller, kreşler, hastaneler, eczaneler, sağlık ocakları, dispanserler, kütüphaneler, kara­kollar, parklar, huzur evleri, havaalanları, tarihi eserler, müzeler, fabrikalar, ticarethaneler, büyük alışveriş merkezleri, marketler, bakkallar, postaneler, limanlar, hapishaneler, mezarlıklar, morglar, boş alanlar, çeşitli kimyasal madde depolayan tesisler, stadyumlar, kamu binaları, askeri binalar, mahalle-köy-ilçe-il sınırları, vb.)

Afet yönetimine yönelik Coğrafi Bilgi Sistemi yazılımları, masaüstü yazılımlar, web sunucuları ve Veritabanı sistemleri olarak gruplandırılabilir. Masaüstü Coğrafi Bilgi Sistemi yazılımları ticari yazılımlar (örneğin ArcGIS, MapInfo, GeoMedia, NetGIS,vb.) veya ücretsiz açık kaynak yazılımlar (Quantum GIS, MapWindow GIS, uDig, gvSIG, vb.) olabilir. Veritabanı yazılımları da ticari yazılımlar (Oracle+Spatial), Oracle+ArcSDE, vb.) veya ücretsiz açık kaynak yazılımlar (PostgreSQL+PostGIS, MySQL, vb.) olabilir. Coğrafi verileri web üzerinden sunan web sunucuları da ticari (ArcGIS Server, GeoMedia-WebMap, MapInfo-MapExtreme, NetCAD-NetGIS Server) veya ücretsiz ve açık kaynak yazılımlar (GeoServer, MapServer) olabilir.

Afet yönetimine yönelik Coğrafi Bilgi Sistemi yazılımları, masaüstü yazılımlar, web sunucuları ve Veritabanı sistemleri olarak gruplandırılabilir. Masaüstü Coğrafi Bilgi Sistemi yazılımları ticari yazılımlar (örneğin ArcGIS, MapInfo, GeoMedia, NetGIS,vb.) veya ücretsiz açık kaynak yazılımlar (Quantum GIS, MapWindow GIS, uDig, gvSIG, vb.) olabilir. Veritabanı yazılımları da ticari yazılımlar (Oracle+Spatial), Oracle+ArcSDE, vb.) veya ücretsiz açık kaynak yazılımlar (PostgreSQL+PostGIS, MySQL, vb.) olabilir. Coğrafi verileri web üzerinden sunan web sunucuları da ticari (ArcGIS Server, GeoMedia-WebMap, MapInfo-MapExtreme, NetCAD-NetGIS Server) veya ücretsiz ve açık kaynak yazılımlar (GeoServer, MapServer) olabilir.

CBS veri bileşenleri vektör veya raster yapıda olabilir. Vektör veriler, nokta detay, çizgi detay veya alan detay şeklinde tanımlanırken; raster veriler, uydu görüntüsü, hava fotoğrafı veya bir raster harita olabilir. Vektör verilerde, 3 boyutlu bir nokta detay bir koordinat kümesi (enlem, boylam, rakım; sağa, yukarı, rakım) ile konumlandırılırken; 2 boyutlu bir nokta detay bir koordinat çifti (enlem, boylam; sağa, yukarı) ile ifade edilir. Çizgi detaylar, ardışık nokta detaylar dizisi (başlangıç, ara noktalar ve bitiş noktası) şeklinde; alan detaylar ise kapanan çizgi detaylar şeklinde tanımlanır. Vektör veriler için konum bilgileri yanı sıra “öznitelik” adı verilen tanımlayıcı bilgiler de eklenir. Örneğin bir elektrik direğinin coğrafi verisi olarak konum bilgisi “enlem: 38.0122 derece kuzey, 26.0123 derece doğu” şeklinde; öznitelik bilgileri ise “TÜRÜ=ELEKTRİK”, YAPIM_YILI= 2017” şeklinde olabilir.

Raster veride “Piksel”, veri olarak tanımlanabilen en küçük hücreye verilen isimdir. Bir piksel, siyah-beyaz, gri-tonlu veya renkli (RGB: Red-Green-Blue: Kırmızı-Yeşil-Mavi) olarak temsil edilebilir. Piksel temsil şekline göre raster veri isim alır, örneğin siyah beyaz uydu görüntüsü, gri-tonlu hava fotoğrafı, renkli uydu görüntüsü, sayısal arazi yükseklik modeli gibi.

CBS ortamında raster veriler (örneğin Çankaya’nın uydu görüntüsü, sayısal arazi yükseklik modeli) ve vektör veriler (örneğin, binalar, yollar, trafik lambaları, vb.) bir arada görüntülenebilir. Görüntülemede en altta raster veriler, sonra alan detaylar, sonra çizgi detaylar ve en üstte nokta detaylar olacak şekilde detay katmanları görüntülenir.

Sayısal raster haritalar, sayısal arazi modelleri, sayısal vektör haritalar ve sayısal hava fotoğrafları, bu verileri üreten ulusal kurumlarımızdan (HARİTA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ: https:// www.harita.gov.tr/, TAPU VE KADASTRO GENEL MÜDÜRLÜĞÜ: https://www.tkgm.gov.tr/tr) temin edilebilirken; ücretsiz vektör veriler bu verileri sunan çeşitli web sitelerinden (OPEN STREET MAP: https://www.openstreetmap.org, DIVA-GIS:http://www.diva-gis.org/), ücretsiz sayısal arazi yükseklik verileri de bu verileri sunan web sitelerinden (CGIAR: http://srtm.csi.cgiar. org/, NASA: https://reverb.echo.nasa.gov/reverb/, USGS: https://gdex.cr.usgs.gov/gdex/) indirilip kullanılabilir (Taştan, 2014).

Uzaktan algılamanın en temel elemanı enerji kaynağıdır, algılayıcılara gönderilmek üzere elektromanyetik enerji gerekir. Bu enerji, ya güneş tarafından sağlanır ya da algılayıcı kendi enerjisini üretir. Kaynaktan çıkan enerji, öncelikle hakkında bilgi toplanması planlanan yere ulaşır ve geri yansıyarak algılayıcılara ulaşır. Bu esnada atmosferle devamlı etkileşim içindedir.

Uyduların dünyanın herhangi bir noktasından yeniden görüntü alabilme süresine zamansal çözünürlük ya da yeniden ziyaret süresi denir (Örneğin, Sentinel 1 ve 2 uyduları Türkiye’de herhangi bir yeri 5-6 günde bir görüntüleyebilir). Bu gecikme, bazen afet esnasında veya afetin hemen sonrasında yapılacak çalışmalar ve afet sonrası acil müdahale çalışmaları için bir dezavantaj oluşturur. Bu gibi durumlarda “Hava Araçları” boşluğu doldurarak anlık ve kısmen daha dar alanların görüntülerini elde edebilir.

Tablo 3.1 İHA sını arının özellikleri ve bunlara verilen bazı örnekler

Kategori

Operasyon İrtifası (metre)

Gidebileceği Mesafe (km)

Havada Kalma Süresi (Saat)

Mikro (< 2 kg)

150

<5

<1

Mini ( < 20 kg)

500

< 25

<2

Midi ( > 20 kg)

1500

< 50

3-6

Taktik

3000

< 200

6-10

Balon

1500

< 25

<10

Bu sınıflandırmaya göre 1 saatten az havada kalan hava araçları “mikro hava aracı”, 1-2 saat arası havada kalan hava araçları “mini hava aracı” olarak değerlendirilmektedir. “Quadkopter” ve “Oktokopter” (dört-sekiz döner kanatlı İHA’lar) gibi kısa sürede enerjisi tükenen hava araçları mikro hava aracı sınıfına girmektedir. Bunların güç tüketimi fazladır.

Döner Kanat Hava Araçları: Bu kategoride 4 motorlu (Quadkopter), 6 motorlu (Hexakopter), 8 motorlu (Oktokopter) ve tek motorlu (Helikopter) hava araçları vardır. Havada kalabilmesi için motorların sürekli çalışması gerekmektedir.

Piksel (hücre): Görüntünün en küçük birimidir. Dijital görüntüler yana yana gelen kare şeklinde pikseller topluluğundan oluşmaktadır. Aynı alanı kapsayan iki uydu görüntüsünden birinde, daha çok piksel varsa o görüntünün çözünürlüğü, netliği daha yüksektir.

Doğal afetler tamamen veya büyük oranda insanların kontrolü dışına gerçekleşen deprem, volkanik hareketler, heyelan, tsunami, sel, kuraklık, kıtlık gibi jeolojik, meteorolojik veya biyolojik olaylarıdır.

Tanım aşamasında, afet olmadan araştırmalar yürütülerek toplanılan bilgiler ışığında planlar yapılmaktadır. Olması muhtemel afet ve etkileyeceği ortamın beşeri ve fiziki özellikleriyle ilgili bilgiler toplanmaktadır. İlk aşamada belirlenen coğrafi bölgenin ne tür afetlere açık olduğu tespit edilir. Örneğin, bir bölgede geçmişte meydana gelmiş depremlerin büyüklükleri, tipleri, sıklıkları, etki alanları belirlenir. İkinci aşamasında iş olası bir afette bölgenin fiziki ve beşeri yönleri ayrıntılı olarak incelenir. Örneğin bölgenin en dayanaksız zeminleri belirlenir. En fazla insan yoğunluğunun olduğu bölgeler tespit edilir. Afet anında etkilenecek bölgeler ve ne kadar insan ve yapının zarar göreceği tespit edilir.

Hazırlık Aşaması, afet sırasında ihtiyaç duyulacak hazırlıkların yapıldığı aşamadır. Bu aşamadan önce riskler tespit edilmeli, güçlendirmeler yapılmalıdır. Bu aşamada afet senaryoları üzerinde düşünülerek ortaya çıkacak tüm ihtiyaçlara önceden cevap verilir. Tüm ekip, altyapı ve teknolojiler olası bir afet anında devreye konulmak üzere hazırlanır. Örneğin bir deprem sonrasında kullanılacak çadır, battaniye gibi ihtiyaçlar depolarda tutulur. Çadır alanlarının, aş evlerinin nereye kurulacağı belirlenir. Buralarda çalışacak insanların adresleri, telefon numaraları gibi bilgileri afet bilgi sisteminde tutulur.

Afet yönetiminde bilgi sistemlerinin temel amaçlarını şöyle sıralayabiliriz: •Afet ve acil durumlara hazırlıklı olmak,• Afetin tüm aşamalarında etkin bir yönetim sağlamak, • Ortak bir veri havuzu oluşturmak, • Gözlem verilerini kullanarak haritalama yapabilmek, • Bilgisayar ortamında planlar yapabilmek ve bunların güncellemesini yapabilmek, • Veriye ulaşımı ve verinin paylaşılmasını kolaylaştırmak ve veri kullanımının etkinliğini artırmak, • Bilgisayar ortamında analizler yapabilmek, • Karar destek mekanizmaları oluşturabilmek, • Yapılan iş ve gözlemlerin hızını artırmak.

Afet yönetiminde bilgi sistemlerinin temel bileşenleri olarak şunlar listelenebilir: • Sistem donanımları, • Sunucular, • Yedekleme üniteleri, • Ağ altyapısı, •Masaüstü ve dizüstü bilgisayarlar, • Mobil cihazlar, • Sistem Yazılımları, •Veritabanları, • İşletim yazılımları, • Güvenlik yazılımları, • Uygulama yazılımları, • Analiz yazılımları, • Haberleşme ve veri aktarım sistemleri, • Kablolu iletişim, • Kablosuz iletişim, • Uydu iletişim sistemleri, • Mobil iletişim araçları ve cihazları, • Erken uyarı sistemleri, • İkaz alarm sistemleri.

Bilişim teknolojisinin enstrümanları (insansız hava araçları, altyapı hasar projeksiyonları, güvenli kablosuz ağlar, vs.) sosyal bilişim teknolojisinin enstrümanlarıyla (kitle kaynak, katılımcı algılama, sosyal ağlar, vs.) birleştirilerek kullanılmalıdır.

Afet yönetiminde şu anda geçerli olan yukarıdan aşağıya kontrol ve kumanda yaklaşımı yerine, bilginin topluluklar tarafından toplanıp aktarılması, ayrıca topluluklar tarafından erişiminin sağlanmasıdır. Bunu yaparken farklı yöntemler bir arada kullanılabilir: • Sosyal medya araçları (örneğin fotoğraf ve video paylaşımı, mesajlar), • Geleneksel teknolojiler (örneğin radyo), • Kişiden kişiye etkileşim, • Makineden makineye iletişim     (Machine-to-machine), • Nesnelerin İnterneti (IoT: Internet of Things).