Afetlerin Çocuklar ve Ergenler Üzerindeki Etkileri ve Müdahale Yaklaşımları

Doğal afetlerin çocuklarda yarattığı uzun süreli psikolojik etkilerin üç yolla oluşabileceğini vurgulamaktadır. İlk olarak, afetler çocukların fiziksel bütünlüklerine ve sağlıklarına zarar verme yoluyla olumsuz etkilere neden olmaktadırlar. İkinci olarak, afet sonrasında gelişebilecek psikolojik rahatsızlıkları içermektedir. Üçüncüsü ise afetler toplumsal sistemlere verdiği hasar nedeniyle de çocuklar üzerinde olumsuz etkiler ortaya çıkarmaktadır.

İnsan eliyle ortaya çıkan afetler terör eylemleri, çatışma ve savaşları içermektedir.

Afetlerin travmatik özellikleri şunlardır:

1. Bir olayın çocuklar açısından psikolojik travma olarak nitelendirilmesi için belli özellikler taşıması gerektiği
ileri sürülmektedir. Psikolojik travma, çocuğun normal yaşantısının dışındadır ve diğer yaşantılarla
bütünleştirilemez.

2.  Çocuğun kendisine ya da kendisi için önem taşıyan diğer kişilerin yaşamına ve fiziksel bütünlüğüne yönelik doğrudan ya da dolaylı tehdit oluşturmasıdır. 

Temel varsayımlar, kişinin kendisi, insanlar ve dünya ile ilgili sıkıca sahiplendiği temel inançları tanımlamaktadır. Ancak travmatik olaylar, bu temel varsayımları sarsar ve tersine çevirir.

Travmatik olaylar sonrasında çocukların tepkilerini incelemek üzere 1950’lerde yapılan çalışmaların genellikle tek bir zaman aralığında alınan ölçümlere dayalı ve ebeveynlerden bilgi toplama yoluyla edinilen sonuçları içerdiği gözlemlenmektedir. Bu çalışmaların bulguları ise, çocukların afetlerden etkilenmediğini yönünde bir günümüzde geçerliğini yitirmiş bir çıkarıma yol açmıştır. 1970’lerde çocukların travmatik olaylara verdikleri tepkiler ölçülmeye başlanana dek devam etmiştir. 

TSSB’nin bir tanı kategorisi olarak ortaya çıkışı öncelikle Vietnam Savaşı’ndan dönen askerlerin
tepkilerini anlama ve sınıflandırma çabası ile başlamıştır. 

2014 yılında yayınlanan  DSM-5 Tanı Ölçütleri Kitabı’nda artık okul-öncesi dönemi kapsayan 6 yaş ve öncesi çocuklara TSSB tanısı koymak için kullanılabilecek, bu yaş grubuna özgü ayrı ölçütler belirlenmiştir. 

Girici düşünce ve imgeler, travmatik olaya maruz kalan kişinin kendi isteği dışında kendiliğinden zihne gelen, travmatik olayla ilgili düşünce ya da görüntülerdir.

Bilişsel tepkiler,  travmatik olayla meşgul olma ve buna bağlı dikkat sorunları, zihinsel karmaşa, yaşanan travmatik olaya ilişkin girici düşünce ve imgeler, bilişsel kaçınma, kontrolü kaybetme korkusu ve travmanın yeniden yaşanacağına yönelik korkular olarak kendini gösterir. 

Davranışsal tepkiler olarak travmatik olaylar sonrasında çocukların dürtü kontrolünde azalma, hiperaktivite, saldırgan davranışlar, risk alma, yakın çevresine öfkesini yansıtma ve gerileme davranışlarının görüldüğü belirtilmektedir. Sosyal tepkiler olarak çocuklar sosyal etkileşimlerden kendilerini geri çekebilir, olayı hatırlatan kişi, ortam ve nesnelerden uzak durma eğilimi gösterebilir ve insanlara güvenmekte zorluk yaşayabilirler. 

Bedensel ve fizyolojik tepkiler: Aşırı uyarılmışlık, iştahta artma ya da azalma, uyku sorunları /
kâbuslar, karın ağrısı, baş ağrısı, konuşma güçlükleri, tikler, tanımlanamayan acı ve
ağrılar, gastrointestinal sorunlardır.

Afetler sonrasında çocuk ve ergenlerde farklı kaygı bozuklukları ve depresif belirtiler görülebilmektedir. Afetler sonrasında çocuklarda en sık gözlenen ve araştırılan psikolojik sorunlar Travma Sonrası Stres Bozukluğu ve Akut Stres Bozukluğu’dur. Ayrıca uyum bozuklukları da görülmektedir. 

Çocuklarda ve ergenlerde travma sonrası stres bozukluğu tanısı için yeniden yaşantılama, kaçınma ve aşırı uyarılma belirtilerinin görülmesi gerekir. Yeniden yaşantılama, olayla ilgili, çocuğun isteği dışında aniden ve sürekli olarak zihnine gelen düşünceler, anılar ya da rüyaları kapsamaktadır. Kaçınma, çocukların travmatik olaya ilişkin hatırlatıcılar, düşünceler, duygular ya da anılardan kaçınmasını içermektedir. Aşırı uyarılma ise aşırı tetikte olma hâli, huzursuzluk, irkilme tepkisi, travmatik hatırlatıcılar karşında gösterilen artmış fizyolojik tepkisellik ve uyku zorlukları şeklinde kendisini gösterir.

Risk etkenleri arasında afet sırasında olan maruz kalma düzeyi, afetin türü, büyüklüğü ve şiddeti yer alırken; afet sonrasında Afet Sonrası Risk Etkenleri: Yaşadığı evden, okuldan, mahalleden ayrılmak durumunda
kalmak, barınma güçlükleri, anne-babanın işini kaybetmesi gibi ikincil zorlukların da belirtilerin ortaya çıkmasında rol oynayabileceği ileri sürülmektedir. Mal-mülk kaybı, toplumsal destek ağı ve ilişkilerin zarar görmesi, açlık, yorgunluk ve uykusuzluk gibi fiziksel ihtiyaçlardan uzak kalma da afet sonrası risk etkenleri arasındadır.

Çocukların afet sonrasında kullandıkları başa çıkma stratejileri de psikolojik belirtilerini, sosyal uyumlarını ve iyileşmelerini belirleyen etkenlerin başında gelmektedir. Eğer çocuk olayla sağlıklı şekilde başa çıkacak yollar bulamazsa, stres yaratan bu olayın olumsuz psikososyal etkileri çocuğu süreğen bir şekilde etkilemeye devam edecektir. Sağlıklı başa çıkma mekanizmalarının ise koruyucu etkileri olduğu bilinmektedir. Çocuk travmatik olay öncesinde keşfettiği ve kullandığı başa çıkma yollarını, olayla başa çıkmak için de kullanacaktır. 

 Afet sonrasında akranların psikolojik tepkileri normalleştirme, sosyal içe kapanmayı azaltma ve yeni işlevsel başa çıkma becerileri konusunda örnek olma gibi konularda çocuklara destek olduğu vurgulanmaktadır. 

Psikososyal değerlendirme, çocuğun gereksinimlerinin belirlenmesini, risk etkenleri ve koruyucu etkenlerin tanımlanmasını ve tüm bunların kapsayıcı bir şekilde müdahaleye entegre edilmesini içermektedir. 

Doğru ve güvenilir bir değerlendirme yapabilmek, çocuğun sorunlarını iyi tanımak, psikososyal gereksinimlerini doğru saptamak ve dolayısıyla da doğru müdahaleyi yapmak açısından kritik bir önem taşımaktadır. Afetler sonrası çocukların psikososyal değerlendirmesini yaparken, gelişimsel-ekolojik yaklaşımı benimsemek önemlidir.

Toplum temelli müdahaleler, çocuklar ve ailelerinin stres tepkileri konusunda psikoeğitim yoluyla bilgilendirilmeleri, stres tepkilerinin normalleştirilmesi, sosyal destek ağlarının ve akışının güçlendirilmesi, gereksinimleri doğrultusunda ilgili toplumsal kurum ve kaynaklarla bağlantılandırılması, başa çıkma kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde profesyonel desteğe yönlendirilmesi gibi temel etkinlikleri içerir. Bu etkinliklerde sıklıkla, çocukların gelişimsel dönemlerine uygun olarak oyun, spor ve sanata dayalı yöntemler kullanılır.

Psikososyal müdahale programları, bir yandan ailelerin sahip oldukları içsel kaynakları ortaya çıkarıp harekete geçirecek, bir yandan da aileleri uygun sosyal destek kaynakları ile buluşturacak çalışmaları kapsamalıdır.  psikosoyal müdahale programlarının içine ailelere, özellikle de anne babalara yönelik psikoeğitim ve paylaşım grupları gibi bileşenlerin entegre edilmesi gerekmektedir. Anne babalara yönelik psikoeğitim çalışmaları hem kendi stres tepkilerini anlamak ve bunlarla etkili biçimde başetmek, hem de çocuklarının stres tepkilerini tanımak, anlamak ve uygun şekilde ele almak üzere gerekli bilgi ve becerilerin akarılmasını içermelidir. 

Klinik müdahaleler çocukların işlevselliklerine odaklanarak ruh sağlığı ve iyilik hâlini farmakoterapi ya da psikoterapötik müdahaleler aracılığıyla toparlamayı hedeflemektedir. Klinik müdahaleler genel olarak bireylerin psikolojik, biyolojik ve davranışsal sorunlarına odaklansa da bu tür müdahaleler özellikle afetler sonrasındaki psikososyal ortamı göz önünde bulundurarak aile terapisi gibi uygulamaları da içerebilmektedir. Psikoterapi yaklaşımları olarak travma sonrası stres bozukluğu için bilişsel-davranışçı yaklaşım stratejilerini içeren ve çocukların uyuma yönelik düşünce ve davranış örüntüleri geliştirmesine yardımcı olan tedavi yaklaşımı, EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing/Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşlemleme) ve grup psikoterapileri yer almaktadır. Ayrıca, anne baba katılımını içeren tedavi yaklaşımlarının da daha olumlu sonuçlarla ilişkili olduğu bulunmuştur.