AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

3. yüzyıl ve öncesinde Hristiyanlar tarafından kullanılan ev kiliseler doğal olarak henüz yaygınlaşmamış bir ibadet yeri geleneğinin devamıydı. Bunların en önemlilerinden biri Suriye’de Dura Europos’taki ev kilisedir. Doğru yanıt C'dir.

I. Theodosios tarafından İstanbul’daki hipodromda (günümüzde Sultan Ahmet Meydanı) Mısır’dan getirtilmiş obelisk (granit sütun) için yaptırılan kaidenin dört yüzünde İmparator’un tasviri yer alır. Doğru yanıt A'dır.

532’de çıkan ayaklanmanın ardından 5. yüzyılda yapılmış olan bazilika planlı büyük kilise yanar. İmparator Iustinianos bu yapıyı onartmak yerine ideolojik nedenlerle gücünü gösterebileceği yeni kiliseyi Trallesli (Aydın) Anthemios ve Miletoslu (Milet) İsodoros’a yaptırır. Aya Sofya daha önce de mimaride kullanılan kubbe örtülü ve bazilika planlı bir yapıdır. Doğru yanıt D'dir.

Dük Dominico Contarini tarafından Venedik’te 1063 yılında yaptırılmaya başlanan San Marko Kilisesi haç planlı kuruluşuyla tüm sonraki eklemeleri göz ardı edildiğinde, Bizans mimarisini anımsatır. Doğru yanıt E'dir.

Akdeniz’in batısında İspanya’da Karolenj sanatın önemli bir yaratısı da Bizans örneklerinin yanında sözü edilmesi gereken bir başka eserdir: Liebana’lı Beatus’un Vahiy yorumları elyazmasının minyatürleri (10. yüzyıl) daha şematik, çizgici ve yerel üslubuyla aynı konuları farklı ikonografik kalıplarla uygulaması bakımından doğudaki çağdaşlarından ayrılmaktadır. Doğru yanıt A'dır.

10. yüzyılda üretildiği düşünülen Harbaville Triptiği üzerinde Deesis sahnesi (İsa, Meryem, Yahya) ve havariler yer alır. İncelikli bir üslupla kabartma tekniğinde yapılmış olan eser üzerindeki konuları itibariyle inanana kuşkusuz nihai yargıyı hatırlatıyordu. Doğru yanıt B'dir.

İmparatorluk ailesinden II. Ioannes Komnenos ve karısı Eirene’nin İstanbul’da yaptırdığı İsa Pantokrator Manastırı (Zeyrek Camisi) Komnenos sülalesinden imparatorların gömü yeri olarak dikkat çeker. Meryem Eleusa’ya (Şevkatli Meryem) adanmış kuzey kilise ise cemaatin kilisesiydi. Ortadaki tek mekânlı Başmelek Mikael’e adanmış yapı ise imparatorların mezar yapısı olarak bilinir. Doğru yanıt C'dir.

Güney Fransa’da Arles’da 12. yüzyılın sonunda yapılmış Aziz Trophime Kilisesi’nin giriş kapısı alınlığındaki kabartmalarda gökkuşağı üzerinde oturan İsa bir elinde kapalı kutsal kitabı tutarken diğer eliyle kutsama işareti yapar. Doğru yanıt E'dir.

Bizans sanatının son bölümüne adını veren aile Palaiologoslar’dır; çoğu bilimsel yayında da son dönemin sanatı bu isimle anılır. Doğru yanıt D'dir.

İstanbul’da saray mimarisinin bir örneği Blakhernae Sarayı’nın bir pavyonu olarak 13. yüzyılın sonu 14. yüzyılın başında inşa edilmiş Tekfur Sarayı’dır. Doğru yanıt B'dir.

Mimaride en önemli değişim dinle birlikte yeniden şekillenen dinsel mimari olur. Zaten Roma’nın bildiği ve kamu mimarisinde kullandığı bir yapı olan bazilikalar kilise mimarisinde en önemli yapı tiplerinden biri olarak ortaya çıkar. Kudüs yakınlarındaki Beytüllahim’de İsa’nın Doğumu anısına inşa edilmiş olan kilise de bazilikal planlıdır ve ana mekân doğuda İsa’nın doğduğu varsayılan bir kayayı çevreleyen sekizgen bir yapı ve tavaf koridoru ile sonlanır. Aynı yüzyıllarda Roma’da Lateran ve Aziz Petrus Kiliseleri, Selanik’teki Aziz Demetrios Kilisesi benzer biçimde bazilikal planlı olarak inşa edilmişlerdir.

Kutsallara ait beden parçalarını ifade eden rölikler bir mekândan diğerine taşınır hale gelmiş ve neredeyse her kilise kutsal emanetlerden bir parçaya sahip olmuştur. Selanik’teki Aziz Georgios Rotondu bu yapı grubunun önemli örneklerinden biridir. Aziz’in kültüne adanmış yuvarlak planlı yapı bugün değişikliğe uğramış olsa bile malzeme ve kuruluş bakımından dönemin özelliklerini yansıtmaktadır.

I. Theodosios tarafından İstanbul’daki hipodromda ( günümüzde Sultan Ahmet Meydanı) Mısır’dan getirtilmiş obelisk ( granit sütun) için yaptırılan kaidenin dört yüzünde İmparator’un tasviri yer alır (Resim 5. 2). Roma’nın imparatorluk kült geleneğini benimsemiş tasvirde Theodosios maiyeti ile birlikte hipodromdaki kathismasında (İmparatorluk Locası) törenleri izlerken betimlenmiştir.

Doğu Akdeniz Hristiyanlık sanatında anıtsal resim, içerisindeki yapının ya da bulunduğu mekânın işleviyle doğru orantıdadır. 5. yüzyılda yapılmış Ravenna’daki merkezi planlı Ortodokslar Vaftizhanesi’nin kubbesinde İsa’nın Vaftizi sahnesi bu birlikteliğin en iyi örneklerinden biridir.

Şüphesiz ki bu dönemin belki de tüm Orta Çağ’ın en sıra dışı yapısı Iustinianos’un İstanbul’da iki Anadolulu yapı ustasına inşa ettirdiği Aya Sofya (Agia Sophia) Kilisesi’dir. Aya Sofya daha önce de mimaride kullanılan kubbe örtülü ve bazilika planlı bir yapıdır.

Sina yarımadasındaki Azize Katherina Manastırı’nın Kilisesinde apsiste bu sefer dinsel bir konu karşımıza çıkar. Sina aynı zamanda 6. yüzyıl ve sonrasında da devam edecek olan en önemli birkaç ikona üretim merkezinden biridir. III. te yer alan bilgiye yönelik bir ifade bulunmamaktadır.

8. yüzyılın sanatsal üretimini derinden etkileyen en önemli olayı İkonaklasmus denilen tasvir kırıcı harekettir.

Bizans topraklarının doğusundaki Ermeni Vaspurakan Kralı Gagik tarafından yaptırılmış Ahtamar Kutsal Haç Kilisesi (915 -21); merkezi planda kesme taş malzemeden inşa edilmiş yapının belki de en önemli özelliklerinden biri büyük ustalıkla yapılmış cephe süslemeleridir (Resim 5.6). Aslında Gagik’in sarayının bir parçası olan kilise bugün bu yapı grubunun kalan tek yapısıdır.

Farklı dönemlerdeki eklemeleriyle bugünkü biçimini almış Pala d’Oro Paneli, 10. yüzyılda İstanbul’da üretilerek Venedik’e   125 gönderilmiş, 12. yüzyılda ise Bizanslı sanatçılar tarafından eklemeler yapılmış altın ve değerli taşlardan emaye tekniğinde bir örnektir.

12. yüzyıl Akdeniz’inde Sicilya adası ticaret yollarının kesişme noktasındaydı. Orta Çağ’ın başından beri farklı bölgeler tarafından ele geçirilen adada nüfus da bu el değiştirmeler süresince farklılaşmıştı. II. Roger'ın Sicilya’da bu dönemde yaptırdığı eserlerden biri Martorona Kilisesi’dir. Mimari özellikleri ve mozaikleri kuşkusuz Palatina Kilisesinden daha Bizanslı olan yapıda, II. Roger’ın taç giymesini gösteren mozaik pano bunu kanıtlar gibidir.

Bizans sanatının son bölümüne adını veren aile ise Palaiologoslar’dır; çoğu bilimsel yayında son dönemin sanatı bu isimle anılır. Martorona Kilisesi ise bu dönemden önce Sicilya da yapılmıştır.

Palaiologos Dönemi örnekleri şunlardır: Pammakaristos Kilisesi, Khora Manastırı Kilisesi, Tekfur Sarayı, Parigoritissa Kilisesi.

Aynı yüzyılda Fransa’da Chartres, Amiens ya da Reims Katedrallerinde görüldüğü gibi yapıların içinde sütunlardan başlayıp derin nefler boyunca yükselip kaburgalı tonozlardan tekrar aşağıya doğru inen bir akış hissedilir.