ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 63’üncü maddesinde yer alan “Devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlar, bu amaçla destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır.” söylemi ile Türkiye Cumhuriyeti Devletince kültürel mirasa verilen önem ve değerin altı, en üst ölçekte (yani anayasamızda) çizilmiştir.

Ülkemizde Mevzuat Hükümlerine Tabi Alan Yönetim Planı Hazırlama Kılavuzu'na göre, alanla ilgili hizmetine ihtiyaç duyulan kamu kurum ve kuruluşların yönetim alanı sınırına ilişkin 30 gün içinde öneri ve görüşlerini bildirmesi gerekir.

2863 sayılı Kanun’un ek 2. maddesi kapsamı dışında hazırlanan yönetim planı örnekleri Konya, Çatalhöyük ve Denizli, Pamukkale'dir.

Tüm insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen kültürel ve doğal varlıkları dünyaya tanıtmak, bu mirası gelecek nesillere aktarmak, toplumda bu değerlerin korunması ve yaşatılması için gerekli bilinci oluşturmak amacıyla UNESCO Genel Konferansı’nca 16.11.1972 tarihinde kabul edilen sözleşmeye ülkemiz 1983 yılında taraf olmuştur.

Avrupa Konseyinin, 1968 tarihinde “kültürel mirasın yeniden canlandırılması ve korunmasıyla ilgili kamu otoriteleri ve özel organizasyonlar arasında sabit bir iş birliği” hususu Avignon Tavsiye Kararında vurgulanmaktadır.

Doğal sitlerle ilgili karar alma yetkisi KHK ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığına verilmiştir.

Arkeolojik mirasın ihya edilememesindeki sorunların çözümünde çıkış noktası Katılımdır.

UNESCO Dünya Miras Komitesi tarafından belirlenen kıstaslar çerçevesinde Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’ye ilişkin Uygulama Rehberi’nin 108. maddesi ile Dünya Miras Listesi’ne aday gösterilecek olan alanlarda Yönetim planının bulunması zorunlu hale getirilmiştir.

Alan Başkanı, Yönetmeliğin 14. maddesinde belirtilen nitelikleri taşıyanlar arasından kentsel sit alanlarında ilgili belediye kentsel sit alanı dışında kalan alanlarda ise Bakanlıkça atanır.

2004 yılında yürürlüğe giren Kültür Yatırım ve Girişimlerini Teşvik Etme Kanununun sayısı 5225'dir.

Ülkemizdeki kültür varlıklarını bilimsel çalışmalarla ortaya çıkarmak, korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarını tespit etmek, bakımını, onarımını, korunmasını sağlamak, tahribatını ve kaçakçılığı önleyici tedbirler almak ve bu amaçlar doğrultusunda faaliyetleri yürütmek üzere gerekli tedbirlerin alınması görevi ile Kültür ve Turizm Bakanlığı yükümlü kılınmıştır. Bu yükümlülüğün yerine getirilmesindeki idari ve teknik görevler Bakanlığa bağlı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile ona bağlı taşra teşkilatı olarak görev yapan Müze Müdürlükleri, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlükleri, Rölöve ve Anıtlar Müdürlükleri ile Restorasyon Konservasyon Merkez Laboratuvar Müdürlüğü aracılığıyla yürütülmektedir.

Yasal süreçlere tabi olan alan yönetim çalışmaları 2863 sayılı Kanun’un ek 2. maddesi kapsamına dayanılarak yürürlüğe konan “Alan Yönetimi ile Anıt Eser Kurulunun Kuruluş ve Görevleri ile Yönetim Alanlarının Belirlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” hükümlerine bağlı olarak sürdürülmektedir. Düzenlemeye göre alanın statüsü (sitin türü) ve bulunduğu konum, söz konusu alanın yönetim planını hazırlayacak yetkili idarenin tespit edilmesinde belirleyici olmaktadır. Yine yönetmeliğe göre yetkili idarenin belirlenmesinin ardından alan başkanı ve alan sınırı belirlenmekte ve yönetim planı çalışmaları buna göre modellenmektedir.

Ülkemizde arkeolojik alanlar için alan yönetim planından bahsetmeden önce daha üst ölçekli bazı kararların alındığı ve planların ortak dilinin oluşturulmasını sağlayacak üst ölçekli bir “kültürel miras politikası” belirlenmelidir.

Bu politikaya uyarlı yasal düzenleme ve alt politikalar ise “etik kurallar”, “standartlar”, “kriterler”, “temel ilkeler”, “hedefler” ve “tanımlarla” birlikte zaman kaybedilmeden hazırlanmalıdır. Kültür turizmi ve kültürel miras birbirini destekleyen iki temel olgu olarak değerlendirilmeli, kültür turizminin özellikle paydaşların çıkarlarının da gözetilebilmesi avantajını sağlayan, bu özelliği ile de alandaki paydaşlar tarafından benimsenmesi kolay, önemli bir kaynak olduğu bu çalışmalarda göz önünde bulundurulmalıdır.

Arkeolojik sitler için daha temel ve öncelikli bir başka konu ise arkeolojik alanların hangilerinin hangi koşullarda ziyarete açılıp açılmayacağı konusudur. Bugün ziyarete açık arkeolojik alanlar 2863 sayılı Yasa’da böyle nitelendirilmese de “ören yerleri” olarak algılanmaktadır.

Ülkemizde arkeolojik sitlerde alan yönetimi konusunda yaşanması muhtemel yeni sorun ise 644 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarına ilişkin düzenleme yapma yetkisinin Kültür ve Turizm Bakanlığında iken söz konusu KHK ile doğal sitlerle ilgili karar alma yetkisinin Çevre ve Şehircilik Bakanlığına verilmiş olmasıdır. Bu düzenleme ile doğal sitler ve doğal sitlerle çakışan diğer sit alanlarında özellikle alan yönetimi kapsamında yetkinin nasıl şekilleneceğine ilişkin henüz bir düzenleme bulunmamaktadır.

Buna karşın, kültürel mirasın korunmasına yönelik yeni bir model geliştirilmesi fikri, diğer bir deyişle bilimsel koruma ilkeleri temelinde “kullanarak koruma” ve “katılımcı koruma” ilkeleri olarak adlandırabileceğimiz ilkeler, mevcut sistemin ortaya koyduğu ve kültürel mirasın yok olmasına neden olan rantın önünü kesebilecek niteliktedir.

Kültür sektörü için temel amaç olan “alanın varlığının devamlılığı” aslında “beklentinin devamlılığı” anlamı da taşımaktadır. Bu konuya “ICOMOS Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü” (1990) nün Sunuş, Bilgi, Yeniden Yapım başlıklı 7. maddesinde de “Arkeolojik mirasın halka sunulması, çağdaş toplumların kökenlerinin ve gelişimlerinin anlaşılmasına yardım eden önemli bir yöntemdir. Bu aynı zamanda onun korunması gerekliliğinin anlaşılmasına da yardım eden en iyi araçtır.” şeklinde açıkça değinilmektedir.

Korunması gerekli kültür varlığının devlet malı niteliğinde olmasının, bu mirasın korunmasında önemli bir katkı sağlayacağı ilk akla gelen çıkarım olacaktır. Ancak kültürel mirasa “nasıl olsa devlet sahip çıkıyor” algısına korumaya yönelik yasal yaptırımlar da eklenince bu değerlerin korunmasında “devlet” (yani toplumsal anlamda otorite) ile devlet kavramı (yönetim erkini elinde bulunduranlar) dışında kalanlar gibi sanal bir ayrım ortaya çıkması sonucunda yalnızlaşan ve ötekileştirilen ne yazık ki kültürel miras olmaktadır.

Alan yönetim planlaması ile ihya edilmeye çalışılan bir arkeolojik alan bulunduğu bölge için marka değerinin oluşmasına kaynaklık eder. Alanın marka değerinin oluşması alanın korunmasına katkı sağlarken korunmuş bir alan marka değerinin güçlenmesini sağlar. Marka değeri yüksek olan korunmuş bir alan ise bölgenin cazibe merkezi olmasını sağlayarak kültür turizminin gelişmesine aracılık ederek bölgesel kalkınmanın önemli dinamiklerinden biri hâline gelebilir.