BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR I - Deneme Sınavı - 23

Homeros’un İlyada ile Odysseia destanları, Yunanca edebiyatın en eski örneğidir. Bunlar dünya edebiyatının da en seçkin örneklerindendir; hem Yunan dünyasının kurucu metinleri, hem de Batı edebiyatının temel metinleridir.

Arkaik çağda şiir çok önemlidir, şehrin kutsal öyküleri, mitosları, değerleri onun aracılığıyla aktarılır. Okula benzer bir kurum yoktur, birkaç yüzyıl sonra Klasik çağda ise öğrencinin belirli bir ücret karşılığında okuma yazma ve hesap öğrendiği temel bir öğretim söz konusudur.

Söke ovasında Miletos şehrinde Fenikeli bir aileden gelme Thales, Antik Çağ’da ilk defa mitolojinin dünyayı açıklama çerçevesi dışında bir açıklama getirdi. Hem tek tek bazı doğa olaylarını hem de varlıkların kaynağını açıklamaya yönelmek, dünya tarihinde saf bilim ile felsefe geleneğinin başlangıcıdır.

Tragedyalar, köklü Yunan şiir geleneğinin başlıca konuları olan övgü, bir tanrının, kişinin ya da duygunun yüceltilmesi ya da yergisini ele almak yerine yeni toplumsal düzendeki değerler çatışmalarının sahnelendiği eserlerdir. Bunu da yurttaşların gündelik dünyası içerisinde sahnelemez; çatışmaları ve açmazları mitolojinin yarı tanrı, tanrı ve olağanüstü kişilerinin dünyasına taşıyarak yapar.

Aiskhylos (İÖ 525-455) bildiğimiz tragedyayı yaratmıştır, o ikinci oyuncuyu eklemeden önce tragedyada tek oyuncu koroyla etkileşiyordu. Birbiriyle bağlantılı, üç tragedya kurmak onun buluşudur, buna tek örnek eldeki tek üçleme olan Oresteia’sıdır. Oresteia üçlemesinin ilki olan Agamemnon, ikincisi Sunu Taşıyanlar, üçlemenin sonuncusu ise Hayırhah Tanrıçalar’ dır.

Eski komedyanın bölümleri şöyledir: Öndeyişte başoyuncu parlak bir fikirle olay örgüsünü başlatır, olay örgüsü tragedyaya oranla gevşek dokuludur. Sonra gösterişli giysileriyle, maskeleriyle koronun sahneye girişi gelir, ardından baştaki parlak fikri destekleyen kişi ile her zaman kaybedecek olan hasmın güldürücü alışverişi. Tragedya ise, en kalabalık yurttaş topluluğunun katıldığı kamusal bir olaydır. Zorunlu olmayan temel eğitimin dışında kurumsal bir eğitimin söz konusu olmadığı bu dünyada, tragedya bir eğitim kurumu işlevi üstlenmiştir.

Büyük İskender İÖ 323 yılında Babil’de öldüğünde bütün bir Yunan dünyasının çehresinin değiştirdiği gibi Doğu Akdeniz’den Himalayalar’a kadar dünyanın da çehresini de değiştirmişti. Onun açtığı bu çağa İÖ 3yy ile İÖ 1yy arasına İskenderiye çağı, ya da Hellenistik Çağ denir; ondan sonra Roma Çağı başlayacak Antik Çağ onunla sona erecektir.

Latince edebiyatın klasik çağı İÖ 1. yüzyıl başında cumhuriyetin son yıllarında başlayıp, İS 2. yüzyıl sonuna kadar sürer, edebiyat düşünce ürünleri açısından olağanüstü verimli bir dönemdir bu. Lucretius, Cicero, Catullus’la Cumhuriyetin son on yıllarında başlayan olgun yapıtlara, iç savaştan sonra yeni bir uyum yaratan Augustus’un döneminde özellikle şiirde doruk yapıtlar eklenir, bu döneme altın çağ adı da verilmiştir. Augustus’un İS 14 yılındaki ölümünden sonra başlayıp yüzyıl süren döneme, klasik Latince edebiyatın gümüş çağı denir.

Söz konusu olan bir çağın belirli bir anına mutlak değer yüklemek değil, bir değişmez özden söz etmek değil, devingen dinamik bir tekrarı, yitip gidip yeniden başka tarzda belirmeleri, kültür tarihi içerisinde karşılaştırmalı olarak görebilmektir. Kendi dünyamızın temellerini eleştirel olarak anlamak için düşünce tarihi ve edebiyat araştırmalarında karşılaştırmalı çalışmalar en yararlı yöntemdir. Bu yaklaşım başka kültürlere açılma cesareti verir.

Hristiyanlaşmış Roma İmparatorluğunda, Atina’daki Platon akademisinin 6. yüzyıl başında kapatılması, Yunan-Roma antik çağının simgesel sonu sayılır. Latincenin Hristiyan dünyasında ortak dil olarak benimsenmesi, Yunan-Roma mirasının Avrupa Orta Çağ’ın aktarılmasında belirleyici olmuştur. Latince edebiyat ne nicel ne nitel bakımdan Yunanca ölçüsünde değilse de hem Avrupa edebiyatını belirledi hem de modern dillerin ifade gücü, dile getiriş yolları, yüzlerce yıl Latinceyi çok iyi bilenlerin elinde yoğruldu, olgunlaştı.

Troya beyliğinin bir başka adı İlion’dur; İlyada İlion’un destanı demektir. İlyada destanın üçte biri savaş sahnesine ayrılmıştır, üç yüzü aşkın savaşçı­nın adı anılır, iki yüzü aşkını savaşlarda ya yaralanır ya can verir. Teke tek savaşlar İlyada’nın doruk noktalarını oluşturur. Destan kadınların ağıtları eşliğinde Hektor’un cenaze töreniyle sona erer. Sılaya dönüş ilkesi ise Odysseia destanına aittir.

Thales, Antik Çağ’da ilk defa mitolojinin dünya­yı açıklama çerçevesi dışında bir açıklama getirdi. Hem tek tek bazı doğa olaylarını hem de varlıkların kaynağını açıklamaya yönelmek, dünya tarihinde saf bilim ile felsefe geleneğinin başlangıcıdır.

Tragedya en kalabalık yurttaş topluluğunun katıldığı kamusal bir olaydır. Zorunlu olmayan temel eğitimin dışında kurumsal bir eğitimin söz konusu olmadığı bu dünyada, tragedya bir eğitim kurumu işlevi üstlenmiştir. Seyirciler arasında siyasal yaşamda yeri olmayan kadınlar da bulunur.  Tragedyalar, köklü Yunan şiir geleneğinin başlıca ko­nuları olan övgü, bir tanrının, kişinin ya da duygunun yüceltilmesi ya da yergisini ele almak yerine yeni top­lumsal düzendeki değerler çatışmalarının sahnelendiği eserlerdir. Bunu da yurttaşların gündelik dünyası içeri­sinde sahnelemez; çatışmaları ve açmazları mitolojinin yarı tanrı, tanrı ve olağanüstü kişilerinin dünyasına taşı­yarak yapar. Uzlaşım gereği de sahnede şiddet gösterilmez.

Aiskhylos’a ait Oresteia üçlemesinin ilki olan Agamemnon’da, Agamemnon Troya seferinden muzaffer komutan olarak kentine Argos’a Troyalı cariye kâhin Kassandra ile birlikte dönmüştür. Yıllar önce Troya savaşına giden donanma rüzgârsız havada kaldığında tanrılar kızı İfigeneia’yı kurban etmesini buyurmuştu, o da kurban etmişti. Kasandra yaklaşan cinayeti görür, söyler. Agamemnon’un eşi kızının öcünü aldığını söyleyerek Agamemnon’u öldürür.

Euripides, Aiskhylos, Sofokles klasik çağ tragedya yazarlarındandır. Solon şairdir. Aristofanes klasik çağ komedya yazarıdır.

Klasik çağın ilk yarısında sadece doğa incelemeleri yapan düşünürler dönemi kapanmış, Hippokrates okulunun bilimsel tıp anlayışı ortaya çıkmıştır. Yüzyıl ortalarında tarih yazımı ortaya çıkar, aynı sıralarda lirik şiirin de dönemi kapanmıştır, sahneyi Atina icadı olan tragedya ile komedya doldurmuştur.

Plautus, Yunan eski komedyasında Yunan yeni komedyasının aile, evlilik gibi temalarını alıp tepe tak­lak eder. Yunan komedyaları çoğunlukla düğünle sona ererken, Plautus’unkiler tipik olarak azgın bir cümbüşle sona erer. Genç adam, çıkarcı ailesinin düş kırıklığına uğratıp saygın bir eş yerine kurnaz kölenin yardımıyla yosmalarla düşer kalkar.

Poetica şiir sanatıdır,  Kartaca  Kuzey Afrika’da çok zengin bir Fenike krallığıdır, Neavius komedya yazarıdır, satura ise bir hiciv türüdür.

Euripides Klasik Yunan Çağı yazarlarındandır. Tragedyanın son büyük temsilcisi Euripides (İÖ 484-406) 90’ı aşkın tragedya yazdı, sadece dört kere birincilik kazandı. Yaşamında da sonrasında da çok popüler bir şairdi.

Homeros