BİLGİ EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 8

Bloug, eğitimin taşma etkileri (spill-over effects) yaratarak oluşturduğu dışsallıkları şu şekilde
sıralamaktadır:
• İlave eğitim sonucunda geliri artan kişilerin dışındakilere yayılan gelir akımları
• Daha iyi eğitilmiş kuşağın, kendisinden sonraki kuşağa sağlayacağı gelir akımları
• Potansiyel yeteneklerin keşfedilip gerçekleştirilebilmesi için uygun bir mekanizmanın hazırlanması

• İşgücünün mesleki mobilitesinin artması ve böylece büyüyen bir ekonominin ihtiyaç duyduğu nitelikli işgücünün karşılanması
• Bilimsel ve teknolojik araştırmaların yapılması için teşvik edici bir ortamın sağlanması

Thurow ve Lucas’ın 1970’lerde yaptıkları çalışmalara dayanan Kuyruk Hipotezi, eğitimin işçinin potansiyel verimliliğinin belirlenmesinde önemli bir etkisinin olmadığını, çünkü verimliliğin iş’in bir özelliği olduğu görüşünü savunur. Yüksek verimlilikteki işler modern fiziksel sermaye ve teknoloji kullanılan yüksek ücretli işlerdir. Bu işler için işe alınacak işçilerin verimliliklerinin işin verimlik düzeyine çıkartılması gerekir.

Ekonomik kalkınmanın ana göstergelerinden biri haline gelen bilgi ekonomisi ile ekonomik yapıda başlayan dönüşüm, politika yapıcıları yeni görevlere yönlendirmektedir. Dönüşüm için planlamaya ve organizasyona yönelik bu hareket yeterli değildir. Bilgi ekonomisinin yarattığı rüzgâr, aynı zamanda ekonomik aktörleri bu yolda yapılması gerekli değişikliğe doğru itekler. Günümüz dünyasına bakıldığında bilgi ekonomileri tarafından yaratılan yöntem, teknoloji ve davranışların toplumsal yaşamın her parçasına yayıldığı izlenmektedir. Ülkeler, tüm sektörlerin, süreçlerin ve aktörlerin elektronik ortama aktarılmasını sağlamak için büyük çaba göstermektedir. E-Devlet, e-belediye, e-seçim, e-vatandaş, e-ticaret, e-ticaret, e-ofis, e-eğitim ve e-yönetişim gibi pek çok bilgi tabanlı uygulama ortaya çıkmaktadır. Bu yeni uygulamalar siyasetin, ekonominin, yönetimin ve kültürün ana belirleyicileri haline gelmektedir.

Hizmet sunumu geliştikçe e-Devlet uygulamalarının, devlete erişimi sınırlı olan topluluklara hizmet ve bilgi sağlamaya izin verdiği söylenebilir. Ancak dijital bölünme bu erişimin önünde hala bir engel teşkil etmektedir. Bir hatırlatma olarak, dijital bölünme; internete erişimi olan kişilerle olmayan kişilerin arasındaki boşluğu tanımlar. Bu konu büyük oranda dünya çapında tartışılmaktadır. Çünkü günümüzde herhangi bir bilgisayar becerisi ya da internet erişimi olmaksızın sistemle baş etmek çok zor hatta bazen imkânsızdır. Bu nedenle, bireylerin internete erişimi olmadığı veya interneti kullanmaları için gerekli becerilere sahip olmadığı sürece; bilgisayar okur-yazarları ile okur-yazar olmayan arasındaki dijital uçurum kadar etkin ve etkili hizmet sunulabilir.

Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, dijital bölünme kavramı en fazla bilgi toplumu ve e-devlet konusuyla ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Güvenlik kavramları devletler için yeni değildir. Aslında antik çağlardan beri pek çok devlet ajanı, güvenlik konusunda hassas bilgileri güvence altına almaya çalışmıştır. Onları kötüye kullanma, değiştirme, imha etme, açıklama, yetkisiz erişime karşı korumaya çalışmaktadırlar. Güvenlik konularının yanı sıra, kullanıcıların güvenliği ve bilgi sorunları gizlidirler. Bunlar, e-Devlet’ in benimsenmesi ve büyümesinde temel kritik engeller olarak tanımlanmaktadır. Bu engellerin üstesinden gelmek için, e-Devlette güvenlik, şu beş kritere uygun olarak değerlendirilir:
1. Gizlilik /Erişilebilirlik
2. Dürüstlük
3. Hesap Verebilirlik / Reddetme
4. Doğrulama
5. Güven

Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, katılımcılık e-Devlette mevcut temel güvenlik kriterlerinden birisini temsil etmediğinden bu sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

E-Devlet kapsamında bir projeyi yönetmek; planlama, organizasyon, tahmin etme, kaynak yönetimi ve dağıtma, müzakere etme, ilerlemeleri izleme, sonuçları ölçme ve en önemlisi iletişim kurma sanatıdır. Bir projeyi yönetmek; zaman, maliyet, kapsam, risk ve kaliteyi kullanma becerisini de içerir. Tüm bu beceriler projeye rehberlik etmek ve belirli hedeflere ulaşmak için mutlaka gereklidir. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, bir e-Devlet projesi kapsamında sorumlu üst düzey bir yöneticinin, ilgili proje kapsamında zaman, maliyet, kapsam, risk ve kaliteyi konularına proje yönetimi sürecinde duyarlı olması, e-Devlet projelerinin yönetim sürecinde gerekli olan becerilerden en fazla proje yönetimi becerileriyle ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

Bilgi, değerli bir kaynaktır. Dolayısıyla içeriği, kalitesi, biçimi, iletimi, depolanması, erişilebilirliği, güvenliği, kullanılabilirliği ve korunması, değerine oldukça katkıda bulunur. Birçok faktör göz önünde bulundurulduğunda, bilgileri yönetmek birçok farklı iş türünü gerektiren bir beceridir. Örneğin, BİT uzmanları, bilgileri organize etmek ve temsil etmek için çeşitli formatlar, veri tabanları ve dosyalardan yararlanırlar. Bunun yanında bütünlük ve kullanılabilirliği  sağlamak için güvenlik ara birimlerini de kullanırlar. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, bir projede, proje sorumlusunun çeşitli formatlar, veri tabanları ve dosyalardan yararlanarak projeyi başarıyla tamamlaması, e-Devlet projelerinin yönetim sürecinde gerekli olan aşağıdaki becerilerden en fazla bilgi yönetimi becerileriyle ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

Bir e-Devlet projesi boyunca iletişim, süreklilik arz eden bir gerekliliktir. Gerçekten de süreç boyunca gelişmeler, hedefler, sonuçlar ve konular hakkında toplantı ve sunumlar düzenlenmelidir. Örneğin, destek ve finansman sağlamak için yasal veya idari liderlerle toplantılar organize edilmelidir. Günümüzde e-posta listeleri, bültenler gibi iletişim için birçok farklı araç bulunmaktadır. Önemli olguları açık ve basit bir şekilde iletmek için bilgileri özetlemek ve kategorilere ayırmak önemlidir. Fakat basitleştirilmemeli veya yanlış sonuçlara yol açmamalıdır. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, bir yöneticinin ilgili proje kapsamında destek ve finansman sağlamak için üst düzey yöneticilerle toplantılar organize etmesi, e-Devlet projelerinin yönetim sürecinde gerekli olan aşağıdaki becerilerden en fazla iletişim becerileriyle ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

Günümüzde e-Devlet geliştirmek toplumlarımız için önemli bir konudur. e-Devlet projeleri, yalnızca İnternet’te hali hazırda bağlı olmayan vatandaşları değil; henüz çevrimiçi olmayan tüm vatandaşları da çekmelidir. Devletlerin entegre servis ağı projeleri geliştirmeleri gerekir. Bu projeleri başarılı bir şekilde uygulamak için; proje yönetimi becerileri, analitik ve teknik beceriler, bilgi ve bilgi yönetimi becerileri ve iletişim ve sunum becerileri gibi çeşitli becerilere ihtiyaç vardır. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, proje yönetimi becerileri,e-Devlet projelerinin yönetim sürecinde gerekli olan becerilerden birisini temsil ettiğinden bu sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

e-Devletler özellikle de gelişmiş ülkelerdeki e-Devletler başarılı olabilmek için başlıca hedefler belirlemiştir. Ancak bu süreçte bazı engeller ortaya çıkabilmektedir. Bu engeller yedi ana kategoride incelenmektedir: 

Liderlik Başarısızlığı, Mali Engeller, Dijital Bölünmeler ve Seçimler, Zayıf koordinasyon, İşyeri ve örgütsel esneklik, Güvensizlik ve Zayıf teknik tasarımdır.

Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, durağanlık e-Devlet engelleri kategorisinde yer alan başlıklardan birisini temsil etmediğinden bu sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

e-Devletin ana engellerin bazılarına ilişkin yasal boyutlar şu başlıklarda açıklanmaktadır:

Yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, idare hukuku e-Devlet engellerinin hukuki temellerinden birisini temsil ettiğinden bu sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

E-Devlet ilerlemesini engelleyen bazı engellerin üstesinden gelebilecek olası ve somut çözümler mevcuttur. İnternetin ve ilgili elektronik bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı son on yılda giderek büyümüştür. E-Devlet kaynakları birçok farklı organizasyon, grup ve kişi tarafından birçok farklı şekilde kullanılır. Fakat ne yazık ki dünya çapında toplumun önemli bir kısmı hala internete erişememiştir. Dijital bölünmelerin üstesinden gelmek için bir çözüm önerisi olarak, kullanıcıları belirli gruplara bölmek ve böylece onları farklı şekilde düşünmek önerilebilinir. Öte yandan topluma e-hizmetleri kullanma imkânı da sağlanmalıdır. Bir başka deyişle, çevrimiçi hizmetlerin kalitesi ve kullanılabilirliğinin arttırılması gerekir.

Bu açıklamalar ışığında yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, çevrimiçi hizmetlerin kalitesi ve kullanılabilirliğinin arttırılması, E-Devletin önündeki  engellerin çözüm kategorilerinden en fazla dijital çözümlerle ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

E-Devletin gelişim, uygulama ve bakım maliyetleri temel finansal engelleyicidir. Dahası, somut ve uzun vadeli faydasını hesaplamak çok daha zordur. Dolayısıyla e-Devlet açık ve kısa vadeli maliyetlere odaklanmaktadır. Fakat bu durum maalesef e-Devlet ilerlemesinin kapsamını engellemektedir. Bu nedenle hem faydaları hem de maliyetleri anlamak ve bunları hesaplamak önemlidir. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, E-devlet projelerinin önündeki uygulama ve bakım maliyetlerinin çözümüne katkı sağlama, E-Devletin önündeki  engellerin çözüm kategorilerinden en fazla Finansal engelleyicilerin çözümüyle ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

Bilgi üretimi olarak kavramlardan birisi, Araştırma ve geliştirme harcamalarıdır. Bell (1972) bilgi toplumunda teorik bilginin eksen prensip haline geldiğini belirtmiştir. Bilgi ekonomisinde teorik bilginin bu şekilde önem kazanması, bilginin temelini oluşturan Ar-Ge faaliyetlerinin önemini artırmıştır. Machlup’un (1962) ve Bell’in (1972) bilgi üretiminin ulusal gelir içindeki payını belirlemek için kullandığı göstergelerden biri, Ar-Ge harcamalarıdır. Bilgi ekonomisine dönüşen ülkeler, 1960’lı yıllardan itibaren ulusal gelirlerinin yaklaşık %3’ünü Ar-Ge faaliyetlerine ayırmışlardır. Bu oran, daha sonra diğer ülkelerin de ulaşmayı hedefledikleri bir oran haline gelmiştir. 

Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, ülkelerin gayrisafi yurtiçi harcamalarında araştırma ve geliştirme süreçlerinin payı, bilgi ekonomisinde ülkeler arası rekabet sürecinde bilgi üretiminin ülke ekonomilerindeki yerinin belirlenmesi bakımından önemini göstermesi sebebiyle Ar-Ge harcamaları kavramı yukarıdaki konu başlıklarından en fazla Bilgi ekonomisi ve Türkiye konusuyla ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

Bilgi ekonomilerinde bilgi üretiminin önceki ekonomik gelişme aşamalarına göre daha fazla önem kazanması, istihdam yapısının da değişmesine yol açmıştır. Bilgi üretim faaliyetleri olarak ele alınan eğitim ve Ar-Ge faaliyetleri başta olmak üzere; bilginin toplanması, üretilmesi ve dağıtılması ile ilgili tüm mesleklerde istihdam edilenler bilgi işgücü olarak adlandırılmakta ve bilgi sektöründeki istihdamı oluşturmaktadır. 

Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde bilginin toplanması, üretilmesi ve dağıtılması ile ilgili mesleklerde çalışanlar bilgi işgücü olarak ele alındığından bu sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

Türkiye, kalkınma planları dışında hazırladığı bir takım strateji belgeleri ve planlar ile bilgi toplumuna ve bilgi ekonomisine dönüşümü hızlandırmak istemiştir. Türkiye Ulusal Enformasyon Altyapısı Ana Planı - TUENA (1999), e-Türkiye Girişimi Eylem Planı (2000), e-Dönüşüm Türkiye Projesi Kısa Dönem Eylem Planı (2003-2004), 2005 Eylem Planı ile Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eylem Planı (2006-2010) bilgi toplumu politika alanına yönelik hazırlanan politika belgeleridir. Yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, 19. Milli Eğitim Şurası, Türkiye'nin  bilgi toplumuna ve bilgi ekonomisine dönüşümünü hızlandıran strateji belge ve planlarından birisini temsil etmediğinden bu sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

Bilgi üretiminin bir ekonomideki boyutlarının belirlenmesi, gerekli istatistiksel verilerin varlığına ve çeşitliliğine bağlıdır. Detaylı istatistiksel verilere sahip olan ülkeler, bilgi üretiminin ölçülmesi amacıyla geliştirilen tüm yöntemleri kullanabilmektedirler. Buna karşılık, detaylı verilerin bulunmaması durumunda yapılan çalışmalarda, bilgi üretimi olarak kabul edilen ana faaliyetlerin incelenmesi yoluna gidilmektedir. Detaylı verinin bulunmaması durumunda bilgi üretiminin boyutları; eğitim harcamaları, Ar-Ge harcamaları ile bilgi ve iletişim teknolojisi (BİT) harcamalarının ulusal gelirdeki payları incelenerek belirlenmektedir. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, Ar-Ge harcamaları, bir ülkede  bilgi üretiminin boyutlarını analiz ederken kullanılan değişkenlerden birisini temsil ettiğinden bu sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

Değişim sürecinin hızı, tüm örgütlerin değişime uyum sağlama becerilerini her geçen gün geliştirmek için yoğun bir baskı yaratmaktadır. Değişim sürecine uyum özü itibariyle değişimin hızını da doğru anlamayı beraberinde getirmektedir. Örgütlerin değişimin hızı karşısında hedeflerine ulaşmaları sürecinde yeni bilgilere ulaşmaları büyük önem taşımaktadır. Değişimin tetikleyicisi olan yeni bilgilerin üretimi, tüm örgütlerde olduğu gibi, ülkelerin gelecekte belirledikleri hedefleri ulaşılabilir hale getirmede de vazgeçilmez öneme sahiptir. Bilgi toplumu gerçekliğinde bilgi kaynaklarına ulaşan yolların tüm bireyler için yapılandırılması da bir zorunluluk haline gelmiştir (Doğan, 2013). Dünyada yaşanan hızlı değişim sürecinden etkilenen eğitim kurumları, değişen koşullara ve mevcut gelişme sürecine uygun yeniden yapılanma stratejileri geliştirmeye başlamışlardır. Bu çabaların en önemlilerinden birisi de eğitim kurumlarının düşünen, araştıran, sorun çözen ve bilgiyi farklı alanlara uyarlayarak kullanan bireylerin yetiştirilmesi çabalarıdır. Geleneksel eğitim anlayışının değişim sürecine eğitim kurumlarını hazırlama sürecindeki yetersizliği, eğitim politikalarının ülkeler ölçeğinde yeniden ele alınmasını zorunlu kılmıştır. Bilgiyi üreten, farklı alanlarda kullanarak ekonomik kalkınma sürecine katkı sağlayan bireylerin yetiştirilmesi günümüz eğitim sistemlerinin en önemli amaçlarından birisini oluşturmaktadır (Güneş, 2013). Bilgi ekonomisine dönüşen ülkelerde en önemli faaliyetlerden biri eğitimdir. Eğitim faaliyetinin bilgi ekonomisinde önem kazanmasının temel nedeni, bilgi ve teknoloji üretebilecek işgücünün yetiştirilmesinde önemli bir katkı sağlamasıdır. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, bir ülkede bilgi ve teknoloji üretebilecek işgücünün yetiştirilmesinin bilgi ekonomisinde artan önemi, yukarıdaki harcama kalemlerinden en fazla eğitim harcamalarına önem verilmesini gerektirdiğinden bu sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Bilgi ekonomisinde kalitenin ve hızın verimlilik artışını sağlamasıyla, ülkeler rekabet avantajına da sahip olmaya başlamışlardır. Bilimsel bilgi üretiminin artmasıyla bilgi ve iletişim teknolojilerinin de gelişme hızı artmıştır. Daha önceki ekonomik yapılar genelde madde üretimine odaklanmışken, bilgi ekonomisinde bilginin üretimine geçilmiştir. Sermaye ve toprağın üretim faktörü olarak yoğun bir şekilde kullanıldığı dönemlerden sonra bilginin üretim faktörü olarak popüler olmasıyla birlikte üretim etkinliklerinin bilgiye dayalı hale gelmesi, yeni toplum yapısını bilgi toplumu olarak tanımlamıştır (Erkan, 2004, s.241). Tarihsel süreçte bilgi her dönemde ülkelerin zenginliğini belirleyen en önemli değişkenlerden birisi olmuştur. Yeni bilgilere sahip olup, bu bilgi birikimini toplumsal yapının her alanında etkili kullanan ülkeler refah seviyelerini arttırmışlardır. Küresel ölçekte ülkeler arası ekonomik rekabette bilgi ve iletişim teknolojilerini amaca uygun kullanabilen ülkeler diğer ülkelere göre avantaj sağlamaktadırlar (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2015, s.10). Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, bilgi ekonomisi gerçekliğinde bilgi kavramı diğer seçeneklerden daha fazla önem kazandığından bu sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

Küresel bilgi ekonomisinde ülkelerin gelişmişlik düzeyi, bilim ve teknoloji kapsamında geliştirdikleri politikaların etkinliğine bağlıdır. Tarihsel süreçte bilimsel ve teknolojik gelişim, topyekün toplumsal gelişim sürecine olumlu katkı sağlamıştır. Sanayi toplumunda doğal kaynaklar, ülkelerin gelişme ve zenginleşme süreçlerinde yeterliyken bilgi toplumunda yeni bilgilere ulaşan ve teknolojik üretim sürecini gerçekleştiren ülkeler küresel rekabette avantaj sağlamaktadırlar. Günümüzde ülkelerin mal ve hizmet üretimi inovasyon temelli olarak gerçekleşmektedir. Teknoloji transferi, büyüme stratejilerinin belirlenmesi, özel sektörün inovasyon yapma sürecinde teşvik edilmesi, rekabet avantajı yaratmak için ülkelerin ekonomik sistemlerinde odaklandıkları konu başlıklarından bazılarını temsil etmektedir. Araştırma ve inovasyon merkezlerinin oluşturulması, küresel bilgi ekonomisini doğru yorumlayan girişimcilerin yetiştirilmesi, gelecekte ülkelerin yenilik temelli markalar oluşturabilmeleri sürecinde stratejik öneme sahiptir. Yüksek karma değeri olan çıktıların üretilebilmesi için esnek ve yenilikçi düşünme süreçlerine, ürün geliştirmeye ve teknoloji temelli yeni bilgileri insan gereksinimlerini karşılayacak şekilde gerçek hayatın bir noktasında uygulamaya dönüştürebilmek gerekmektedir. Bilgi üretimi olarak ele alınan ikinci kalem, Ar-Ge harcamalarıdır. Bell (1972) bilgi toplumunda teorik bilginin eksen prensip haline geldiğini belirtmiştir. Bilgi ekonomisinde teorik bilginin bu şekilde önem kazanması, bilginin temelini oluşturan Ar-Ge faaliyetlerinin önemini artırmıştır. Machlup’un (1962) ve Bell’in (1972) bilgi üretiminin ulusal gelir içindeki payını belirlemek için kullandığı göstergelerden biri, Ar-Ge harcamalarıdır. Bilgi ekonomisine dönüşen ülkeler, 1960’lı yıllardan itibaren ulusal gelirlerinin yaklaşık %3’ünü Ar-Ge faaliyetlerine ayırmışlardır. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, yenilik üreten, teknopark ve üniversitelerin etkin işbirliği sonucunda yeni bilgilere ulaşarak, bu yeni bilgilerin bilgi üretim sürecine dönüşmesinde belirtilen seçeneklerdeki harcamalardan en fazla araştırma ve geliştirme harcamalarının etkisi ön plana çıktığından bu sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

Dünya tarihinde ülkelerin gelişim dönemleri incelendiğinde, hangi dönemde olursa olsun yaşadığı döneme hakim olan ulusların o dönemin en ileri bilgi ve teknoloji gücüne sahip oldukları ön plana çıkmaktadır. Buradan hareketle içinde bulunduğumuz bilgi toplumunu doğru analiz etmek gerekmektedir. Tarım toplumunda ekonomik üretim felsefesinin özünü kas gücü ve emek oluşturmaktaydı. Sanayi toplumunda üretilen ürünlerin mevcut ekonomik değerinin belirlenmesinde ön plana çıkan değişken fiziki ve mali sermaye idi. Bu bağlamda içinde bulunduğumuz ilgi toplumunda konu tekrar ele alınırsa, bilgi toplumunda üretilen tüm mal ve hizmetlerin değeri içerdiği bilginin düzeyi ve niteliğine göre belirlenmektedir. Bilgiye dayalı teknolojik ürünlerin üretimi, bilgi ekonomisinin temel bakış açısını yansıtmaktadır (Karagül,2017, ss.173-175). Machlup’un (1962) analizlerinde bilgi sektörünün üretimdeki payını hesaplamak için kullanılan iletişim araçları, iletişim makineleri ve bilgi hizmetleri kalemlerinin yerini günümüzde BİT kalemi almıştır. Bu açıklamalardan hareketle yukarıdaki seçenekler incelendiğinde, bir ülkenin blokzinciri, siber güvenlik, 5G alanlarında yatırımlarını arttırarak bilgi üretim sürecinde rekabet avantajı sağlaması belirtilen seçeneklerden en fazla bilgi ve iletişim teknolojisi harcamalarıyla ilişkili olduğundan bu sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.