BİREY VE DAVRANIŞ - Deneme Sınavı - 11

İnsanların kullandıkları yüz ifadelerinin birçoğu doğuştan kazanılan öğrenilmemiş ifadelerdir. Birçok insana farklı kültürden bir insanın kızgın olduğunu, onun yüzündeki ifadeden anlayabilmektedir. Kızgınlık, mutluluk, hüzün, korku, hayret gibi temel duygu ifadelerinin kültürlere göre değişmediği yapılan araştırmalarda ortaya konulmuştur.

Öznel yaşantı deneyimi kavramı, her bireyin öznel bir duygu yaşantısına sahip olduğunu ifade eder. Tüm bireyler duyguları kendi edindikleri algılayış çerçevesi dahilinde yaşarlar. Bu nedenle de bireylerin olaylara bakış açıları ve olayları algılayış biçimleri, söz konusu olayla ilgili duyguyu hangi yoğunlukta ve nasıl yaşayacaklarını şekillendirir. Bu yönüyle duygunun hissedilmesi ve anlamlandırılması bireysel farklılıklar gösterir.

Korku, çevreye uyum sağlamayı kolaylaştıran bir duygu olarak tanımlanmakta ve çevreye uyum sağlama bağlamında bir işlevi olduğu düşünülmektedir. Korkunun canlıların kendilerini koruma adına tepkisel davranışları hazırlamalarına yardımcı olması bu durumun en temel nedenidir.

William James ve Carl Lange tarafından ortaya konulan kurama göre birey çevresinde gerçekleşen bir duruma tepkide bulunur, bu tepkinin farkına vardığında ise fizyolojik değişmeler meydana gelir, bu durumun bir sonucu olarak da duygular ortaya çıkar. bu kuram, duyguların fizyolojik tepkiler sonrasında bir sonuç olarak ortaya çıktığını öne sürmesi nedeniyle oldukça büyük eleştiriler almıştır.

Duygu kuramlarından birisi olan James-Lange Kuramı, duygunun fizyolojik tepkilerin bir sonucu olarak ortaya çıktığını öne sürer. Diğer bir ifadeyle, istenmedik bir olay karşısında gösterilen bedensel ve fizyolojik tepkiler korku duygusunun ortaya çıkmasına yol açar.

Vücuttaki fizyolojik değişimlerin duygu durumlarını başlattığını ileri süren James-Lange Kuramı yoğun eleştirilere maruz kalmıştır. Fizyolojik değişimlerin duyguya ilişkin değişimleri başlatabilmesi için her duygu durumuna ilişkin otonom sistemde birbirinden farklı her duyguya özel fizyolojik değişimlerin olması beklenir. Eğer fizyolojik süreçler korku ve diğer duyguların yaşanmasına neden
oluyorsa, omurilik felci olan kişilerin daha az ve seyrek duygu durumları yaşamaları gerekmektedir. Fakat böyle bir durum söz konusu değildir. Fizyolojik tepkilerden yoksun olmalarına rağmen omurilikleri boyun bölgesinden zarar gören kişiler duyguları aynı yoğunlukta yaşayabilirler.

James-Lange kuramının eksiklerini gidermek amacıyla ortaya atılan Cannon Bard Kuramına göre duygular ve bedensel davranışlar aynı anda ortaya çıkmaktadır.

Cannon-Bard kuramına en büyük eleştiri, vücudun tepkileri ile duygularn
aynı zamanda uyarıma geçtiklerine ilişkin kısmınadır. Bazı durumlarda, tehlike algısı ile ilgili uyarım korku ve kaygı daha yaşamadan o ana ilişkin fizyolojik uyarım durumunu arttırabilir. Bazı zamanlarda duygu durumunu bile hissetmeye vakit bulamadan vücudun anlık tehlike durumlarından kaçışla ilgili
vücutsal durumları uyarıma geçmesi gerekebilir.

Bazı psikolojik rahatsızlıklarda ilaç yerine kullanılan, ilaç görünümünde
fakat hiçbir işlevi olmayan hapların, hastaların düşünce olarak kendilerini iyi hissetmelerini ve buna ilişkin olumlu duygular yaşamalarını sağlamaktadır. Bu durum plasebo etkisi olarak adlandırılmaktadır. Burada hiçbir fizyolojik etkisi olmamasına rağmen iyi geleceğine inanılan haplar içildikten sonra duygusal bir rahatlama ortaya çıkmaktadır.

İkincil jest ve mimikler, bedenin gereksinimleri ile ilgili olarak ortaya çıkan, toplumsal bir boyutu olmayan, esneme, hapşırma, öksürme gibi bedensel hareketleri içermektedir.

Duygu ve düşünceleri destekleyerek onları gözle görülür somut hale getiren hareketler olan jestler ve mimikler iletişim sürecinde oldukça önemli rol oynamaktadırlar.

Duygu yaşantısı vücutta farklı düzeylerde gerçekleşir. Bu düzeylerin oluş sırası farklı kuramlar açısından farklı şekilde tanımlansa da, bu üç düzey tüm duygu yaşantılarında tecrübe edilmektedir. Bu duygusal yaşantı düzeyleri öznel yaşantı deneyimi, duygusal davranış düzeyi ve fizyolojik olaylardır

Duygularla birlikte ortaya çıkan fizyolojik tepkiler yalan makinasının da çalışma temelini oluşturur. Olağandan farklı şekilde ortaya çıkan kalp atışındaki artış, ağız kuruması ve benzeri fizyolojik belirtiler kişinin heyecanlandığını ve olağan durumdan farklı tepkiler verdiğini ortaya koyarak kişinin yalan söyleyip söylemediği hususunda karar verilmesini sağlamaktadır.

Belli bir işte başarı sağlama adına duygu yoğunluğunun en uygun seviyede olması gerekir. Yerkes-Dodson Yasası olarak bilinen yasaya göre herhangi bir işten önce kişideki kaygı düzeyinin çok yüksek olması bireyin aslında rahatlıkla gerçekleştirebileceği bir işi yaparken sıkıntı yaşamasına neden olabilmektedir.

Plutchik (1980) bireylerin uyum sağlayıcı davranışlarını güdüleyen duyguları sekiz temel kategoriye ayırmıştır. Çevreye uyumu sağlayan bu duygular:

• korku

• sevinç/neşe

• öfke/ kızgınlık

• üzüntü/hüzün

• tiksinti/iğrenme

• umut/beklenti

• kabul etme/edilme

• hayret/şaşkınlık/sürprizdir.

Fizyolojik değişimlerin aslında duygu durumlarını başlattığını ileri süren James-Lange Kuramı

Uyaran -Algı/yorum- Fizyolojik değişim/Otonom uyarılma-Duruma özel duygunun hissedilmesi şeklinde sıralanmaktadır.

Kişilerin gerçek bir tedavi olmaksızın, aslında hiçbir fizyolojik etkisi olmayan ve ilaç sanılarak içilen haplar yoluyla tedavi gördükleri inancıyla iyileşme göstermelerini anlatan kavrama plasebo etkisi adı verilir.

Bilişsel kuramlarda bedendeki fizyolojik değişikliklerin şekillenmesinde bilişsel unsurlar olarak tanımlanan algı, anlayış, edinilen bilgi ve tecrübelerin kodlanma ve geri çağrılma şekilleri, düşünme şekilleri gibi zihinsel süreçler etkilidir. Bu noktada öne çıkan Stanley Schachter ve Jerome E. Singer kuramına göre duyguların oluşumunda bilişle ilgili faktörler önemli bir yer teşkil etmektedir. Schachter ve Singer fizyolojik temelli kuramlardan farklı olarak her bir duygu durumuna ilişkin fizyolojik temel bulmanın çok zor olduğunu ileri sürmektedirler. Aslında duyguları farklılaştıran unsurlar, onlara atfettiğimiz bilişsel değer yargılarımızdır.

Şematik jest ve mimikler: Tiyatro oyuncularının, pandomim sanatçılarının yaptıkları taklit hareketleri bu grupta açıklanabilir. İşle ilgili belli bir mesleği yürütenlerin örneğin, borsada çalışanların sergilemek zorunda oldukları hareketler de bu grupta ele alınmaktadır.

motere