BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ - Deneme Sınavı - 18

Nizamülmülk tarafından yazılan Siyasetnâme adlı eser devlet teşkilatını tanımamız konusunda büyük bir boşluğu doldurmakta ise de, aslında yürürlükte olan yapıyı değil, olması gerekeni anlatan bir kaynaktır. Çünkü Siyasetnâme Sultan Melikşah’ın işlerin düzgün gitmesi ve doğru karar verebilmek için, hükümdarların uyguladıkları kanun ve adetleri, görülen aksaklıkları ve alınması gereken tedbirleri ihtiva eden bir eser yazmasını istemesi üzerine ortaya çıkmıştır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Sultan Sancar’ın çok yoğun taht kavgaları içerisinde geçen çocukluk devri hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklarda yüzü çok güzel olmasına rağmen küçükken geçirdiği çiçek hastalığı sebebiyle çiçek bozuğu olduğu kaydedilmektedir. Nitekim o devirde ölümcül olan bu hastalıktan, Terken Hatun’dan olan kardeşi Mahmud ölmüş, Berkyaruk da ölümden dönmüştü. Çok küçük yaşlardan itibaren, devlet yönetiminde aldığı faal görevlerin ağır sorumluluğu altında geçen zor bir hayatta, zengin bir tecrübe birikimi edindi. Meşhur İslâm âlimi Gazzalî, Nasihatü’lMülûk adlı kitabını, devlet işlerinde yol göstermek üzere onun için kaleme almıştı. Doğru cevap A’dır.

Irak’taki bu gelişmeleri haber alan Sultan Sancar, önce Musul valisi Zengi’yi Bağdad şahneliğine, Dübeys’i de Hille’ye tayin etti. Ardından büyük bir ordu ile harekete geçen Sancar önce Rey’e geldi, sonra Irak Selçuklularının merkezi Hemedan’a girdi. Sancar’ın nihaî hedefi şüphesiz Bağdad’a yürümekti. Ancak müttefikler de Sultanla savaşmak için hemen harekete geçmiş bulunuyorlardı. Hattâ Halife Müsterşid de bizzât harbe katılacakken, Zengi ve Dübeys’in Bağdad’a hareket etmesi üzerine geri döndü. Mesud bu gelişmeler üzerine Sancar’la savaşmaya cesaret edemeyerek Azerbaycan’a doğru çekilmeye karar verdi. Ancak Mesud’u yakalamak kararında olan Sultan çok süratli bir şekilde hareket ederek, dört günlük takibin sonunda Dînever’de ona ulaştı. Sancar’ın 100.000 kişilik ordusuna karşısında 30.000 civarındaki askeriyle harbi kabule mecbur olan Mesud’un, bir kısım kuvvetleri de kendisini savaştan hemen önce terk edip Sancar’ın saflarına katıldılar. Mesud, çok şiddetli bir muharebe yapmasına rağmen ağır bir yenilgiye uğradı. (Mayıs 1132). Ordusundan çok sayıda kimse esir düşmekle birlikte Mesud kaçmayı başardı. Fakat kısa zaman sonra Sultan’ın affına mazhar olup yeniden Gence’ye tayin edildi. Ancak Sancar bütün bu olanlardan sorumlu tuttuğu atabey Karaca es-Saki’yi öldürttü, Selçukşah ise Fars’a kaçtı. Doğru cevap C’dir.

Sultanın, hanedan üyelerinin ve tâbîlerin bastırdıkları sikkeler ve yaptırdıkları
abideler üzerindeki kitabeler ise unvan, lâkap ve künyeleri, hakimiyet alanları,
metbûluk-tâbîlik ilişkileri ve iktisadî durum hakkında başvurduğumuz en güvenilir kaynaklardır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Müsterşid, Irak Selçuklu şehzâdeleri arasındaki taht kavgalarından yararlanarak bir taraftan kendisine ait bir ordu kurarken, diğer taraftan Sultan Mesud’a karşı olan komutanları kendi yanına toplamaya uğraşıyordu. Irak’ta yaşanan gelişmeleri yakından takip eden Sultan Sancar, bu hususta Irak Selçuklu sultanlarına uyarılarda bulunuyordu. Sultan Mahmud’un Bağdad seferine memur edilmesi ve Sultan Sancar’ın adını hutbeden çıkaran Müsterşid’in müttefiklerinin Dînever’de yenilgiye uğratılmaları da bu cümledendi. Daha önce Halifenin ihtiraslarına alet olmakla birlikte, Mesud tahta geçince yukarıda söylendiği gibi, Müsterşid’in sultana muhalif emirleri koruması dolayısıyla, Selçuklu-Halifelik ilişkileri kopma noktasına geldi. Bu olanlara kayıtsız kalması beklenmeyen Sultan Sancar ile Halife arasında da bu vesile ile birbirini itham eden bazı yazışmalar vuku buldu.

Sonunda Halife Müsterşid, Sultan Mesud’un adını hutbeden çıkarıp, Davud ve Sancar’ın adlarını koydu. Sonra da Mesud ile savaşmak üzere büyük bir orduyla harekete geçti. Halife savaşmak üzere ilerlerken Kirmanşah’a vardığında okuduğu hutbede Selçukluları fâsık olarak nitelendirmesi çatışmanın ulaştığı seviyeyi göstermesi bakımından mühimdir. Müsterşid savaş öncesinde bir kısım kuvvetleri kendisini terk etmesine rağmen, Sultan Mesud ile Hemedan yakınlarında harbe girdi. Savaşı kaybeden Halife esir düştü ve tüm ağırlıkları yağmalandı (Haziran 1135). Sultan Mesud, metbû sultan Sancar’a durumu rapor ederek, bu husustaki emirlerini beklediğini bildirdi. Bu arada Sultan Mesud’un, bir daha ordu toplamaması ve harp tazminatı ödemesi kaydıyla anlaşma yaptığı Halife, Sancar’ın emri doğrultusunda tam Bağdad’a gönderilecek iken, Sancar’ın elçilik heyetinin karşılanması sırasında Batınîler tarafından öldürüldü. Doğru cevap A’dır.

Sultan Sancar’ın ülkesinin doğusunda ilişki içerisinde bulunduğu başlıca hâkimiyetler Karahanlılar, Gazneliler, Gurlular, Karahıtaylar Harizmşahlar ve Oğuzlardır. Timurlular Devleti ise 1370-1507 yılları arası hüküm sürmüştür. Doğru cevap A’dır.

Gürhan, Sancar’la savaşmak üzere Maveraünnehir’e doğru harekete geçmiş bulunuyordu. Nihayet ordular Semerkand’ın kuzeydoğusunda Katavan mevkiinde karşılaştılar. Daha bozkırlı, dolayısıyla hareket kabiliyeti de daha yüksek olan Karahıtay ordusu, Selçuklu-Karahanlı kuvvetlerini kısa zamanda muhasaraya aldı. Selçuklu ordusunun kuşatmayı kırmak üzere giriştiği merkezin geri çekilmesi sırasında çok ağır kayıplar verildi. Sultan Sancar üç yüz zırhlı süvarinin desteğinde kuşatmayı yarıp çıktığında, neredeyse yalnız başına kalmıştı. Sonuç olarak Sultan Sancar ve Mahmud Han, Karahıtay ve Karluklara karşı büyük bir hezimete uğramışlardır. Sultan ancak bir Türkmen köylüsünün rehberliği sayesinde Belh’e ulaşabildi (14 Eylül 1141). Ordusunun bakiyesini burada toplamaya çalıştı. Ancak Selçuklu ordusunun kayıpları on binlerle ifade ediliyordu. Katavan Savaşındaki asker zayiatının çokluğunu delalet eden Sultan Sancar’a ait bir menşur çok dikkat çekicidir. Sultan Sancar’ın, “Maveraünnehir seferinden sonra boş ıktaların Divan-ı Hass’a alınmasını ve fermansız olarak mahsulâtın kimseye verilmemesini” bildirmesi kayıpların düzeyini gözler önüne sermektedir. Birçok büyük komutan ve Sancar’ın eşi Terken Hatun da esirler arasındaydı. Esirler ancak ertesi yıl külliyetli miktarda fidyelerle kurtarılabildi. Sultan Sancar’ın Karahıtaylara yenilmesi İslam dünyasında geniş yankılar uyandırmıştır. Doğru cevap D’dir.

Sancar, Atsız’ı Müslüman ülkelerinin sadık muhafızları olup devamlı olarak kâfirlere karşı savaşmakta olan Cend ve Mankışlak’da, Müslüman ahalinin kanını dökmekle suçlamıştır. Belh’te bulunan Sultan Sancar, bu açık isyan karşısında Harizm seferine çıkmak zorunda kaldı. Çok zorlu bir harekâttan sonra Harizm’e ulaşan Sultan Sancar, Atsız’ı ağır bir hezimete uğrattı (Kasım 1138). Kendisi savaş meydanından kaçarken, esir düşen oğlu Atlı idam edildi. Ölü, yaralı ve esir olarak kayıplarının sayısı 10.000 kişiye ulaştı. Sultan Sancar savaş meydanında bir hafta kaldıktan sonra, Harizm’i yeğeni Süleymanşah’ın idaresine bıraktı. Ayrıca ona vezir, hâcib ve atabey tayin edip Merv’e döndü. Doğru cevap A’dır.

Selçuklu Devleti 1040 Dandânâkan savaşından sonra resmen kurulup ilân edilmiştir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

22 Haziran 1152 tarihinde yılında yapılan savaşta, Oğuzlardan bir kısmının Sancar’ın saflarına geçmesinin de katkısıyla, Gur ordusu mağlup edilerek Hüseyin Cihansûz esir edildi. Ordusunun büyük bir kısmı imha ya da esir edildi. Sultan Sancar, Katavan Savaşı’ndan sonra kazandığı ilk büyük muharebe olması bakımından önemli olan bu sefer sonunda itibarını büyük ölçüde geri kazanmıştır. Doğru cevap A’dır.

Ortaçağ İslam devletlerinde yaygın olarak uygulanan ve köle temini ile esir alma yoluyla oluşturulan gulâm sisteminin Selçuklulara Gaznelilerden intikal ettiği anlaşılmaktadır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Oğuzların bu teklifi üzerine Sultan, soydaşı olan Oğuzları bağışlamayı düşünmüşse de Selçuklu emirlerinin önemli bir kısmı Oğuzlarla savaşmaktan yana idiler. Özellikle Kamaç’ın torunu Müeyyed Ayaba kin ve intikam duygusuyla hareket ediyordu. Sonuç olarak Sancar’ı da Oğuzları ağır bir şekilde cezalandırmaya ikna ettiler. Nihayet Nisan 1153’de Belh civarında meydana gelen savaşı Oğuzlar kazandı ve Sultan Sancar esir düştü. Doğru cevap A’dır.

Sultan Sancar’ın kırk yıl süren saltanatı esnasında, Sultan Melikşah’ın ölümüyle ortaya çıkan saltanat mücadeleleri yüzünden zayıflayan Selçuklu Devleti, yeniden itibarını kazanıp adeta ikinci imparatorluk devrini yaşamıştır. Ancak ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti de sona ermiştir. Doğru cevap A’dır.

Sultan Sancar devrin büyük ilim ve edebiyat adamlarını daima himaye etmiştir. Enverî, Muizzî, Ferideddin Attâr, Ömer Hayyâm ve Reşideddin Vatvât bunlardan sadece bazılarıdır. Doğru cevap C’dir.

Mülkiyet hakkı devlete ait olan toprağın gelirlerinin bir kısmının maaş karşılığı olarak
devlet görevlilerine tahsis edilmesine ikta sistemi denir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Büyük Selçuklu Devletinin bünyesinden dört mahallî Selçuklu şubesi daha doğmuştur. Bunlar Selçuklu hanedan üyelerinin Sultan tarafından atanması suretiyle, Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurdukları Kirman, Suriye ve Irak Selçuklularıdır. Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devleti yıkılıncaya kadar ona tâbî olmaya devam etmişlerdir. İran Selçukluları bu mahalli şubelerden biri değildir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Tuğrul Bey  hutbelerde 1038’denitib aren es-sultânu’l-muazzam, sikkelerde ise 1043/4’te es-sultân ve 1046/7’den başlayarak es-sultânu’l-muazzam unvanını kullanmıştır. Önceleri bazı devlet adamları tarafından düzensiz olarak kullanılan bu unvanı, Selçuklular ilk defa resmî ve daimî hükümdar unvanı haline getirmişlerdir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Hükümdara mahsus, onun isim, unvan, lâkab ve künyesinin şerit halinde yazılı olduğu, değerli kumaşlardan dikilmiş elbiselere tıraz denmektedir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Selçuklu döneminde vezâret ile ilgili seçeneklerin tamamı doğrudur. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Melik vergi miktarlarını değiştiremezdi. Doğru yanıt E seçeneğidir.