BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ - Deneme Sınavı - 19

Mirî arazi mülkiyet hakkı
devlete, yani hazineye ait
olan topraklara denir. Bu
toprakların işletme hakkı
geçici tapu ile reayaya verilirdi.

İslâm öncesi Türklerde hükümdarlık yetki ve gücünün veya siyasî iktidarın (kut)
Tanrı tarafından verildiğine (karizmatik hakimiyet); yani hükümranlığın ilâhi bir
kaynağa dayandığına inanılmaktaydı. Nitekim “Benim hükümdar olmam Tanrı tarafından kararlaştırıldı”, “Tanrı istediği için, kut’um olduğu için kag

Devrin vassallık anlayışı
çerçevesinde, kendisine bağlı
olunan/olunmak zorunda
kalınan otoriteye metbû denir.

Tuğra Türklerde hükümdarın ve hanedanın işaret ve yazılı
sembolü anlamına gelen Türkçe bir kelimedir.

Hâcib-i bozorg: Büyük hâcib veya baş hâcib anlamına gelen muhtelif Farsça
ve Arapça tamlamalarla ifade edilen bu görevli saray âmiriydi. Sultan ile vezir ve
dîvân-ı a’lâ arasındaki irtibatı sağlardı. Unvanından da anlaşılacağı gibi maiyetinde
hâcibler vardı. Hâcib-i dergâh kabullerde teşrifatı düzenlerdi. Hâciblere asıl görevlerinin dışında elçilik veya ordu komutanlığı gibi geçici görevler de verilmekteydi.

Emîr-i dâdın asıl görevi, daha çok sultana ve devlete karşı, yani siyasî suç
işlediği iddiasıyla cezalandırılan kişilerin cezalarını infaz etmekti. Yaptığı iş dolayısıyla nüfuz sahibi olduğu ve kendisinden korkulduğu, saray ve maiyetinin bulunduğu, ilave olarak başka görevler verildiği tespit edilmektedir.

Dîvân-ı işrâf (-ı memâlik): Devletin mâlî işlerinin, gelir ve giderlerinin
kontrolü ve denetlenmesi de bu dîvânın göreviydi. Dîvân reisinin taşıdığı unvan ise Müşrif (-i memâlik) veya sâhib-i dîvân-ı işraf idi. Eyalet ve vilâyetlerde
bulunan dîvân nâibleri vergilerin belirlenen miktarda ve zamanında gelip gelmediğini denetlerlerdi

Hâssa Ordusu: Profesyonel, her an sefere hazır merkez ordusudur. Melikşah
zamanında bunların mevcudunun 45.000 olduğu bilinmektedir.

Sâhibü’l-alem (emîr-i alem): Sultanın sancağından sorumlu olan, merasimlerde ve savaşlarda onu taşıyan emirdir.

Dîvân-ı arz: Asker sayısını belirleme ve toplama, gerekli teçhizatı temin, kayıt
ve kontrol etme, askerlere tahsis edilen iktâların, maaşların idaresi, hâssa ordusu askerlerinin bistegânî denilen ücretlerinin üç ayda bir ödenmesi bu dîvânın göreviydi.

Siyasetnâme’den sonra konu ile ilgili en önemli kaynaklar atama fermanlarından metin örneklerinin toplandığı münşeât mecmuaları ile yazım kurallarını ihtiva eden inşâ kitaplarıdır. Müntecebüddin el-Cuveynî’nin Atebetü’l-Ketebe’si, Leningrad Münşeât Mecmuası, Evoğlı Haydar Beğin Mecmau’l-İnşâ’sı ve Nizâmî-i Arûzî’nin Çahâr Makale’si bunların başlıcalarıdır.

Büyük Selçuklu Devletinden ilerleyen zaman içinde dört bölgesel Selçuklu hanedanı doğmuştur. Selçuklu hanedan üyeleri tarafından ve Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurulan bu şubeler, kuruluş sırasına göre Kirman (1048), Türkiye (1075), Suriye (1078) ve Irak Selçuklu (1119)larıdır. Bunlardan Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devletine sonuna kadar tâbî kalmışlardır.

Mirî arazi mülkiyet hakkı devlete, yani hazineye ait olan topraklara denir. Bu toprakların işletme hakkı geçici tapu ile reayaya verilirdi.

Selçuklular 24 Oğuz boyundan biri olan Kınık’tan, Osmanlılar ise Kayı’dan geldiklerini kabul ederler.

Devrin vassallık anlayışı çerçevesinde, kendisine bağlı olunan/olunmak zorunda kalınan otoriteye metbû denir.

Tâbi, hutbe okutmak, para kestirmek, vergi ve asker vermek gibi şartları yerine getirerek, kendisinin üzerinde bir otoriteye bağlanan/ bağlanmak zorunda kalan kişi veya kuruma denir.

Selçuklu liderleri önceleri bey, yabgu ve emir unvanlarını kullanmışlar; ilk hükümdar Tuğrul Bey ise hutbelerde 1038’den itibaren es-sultânu’l-muazzam, unvanını kullanmıştır. Şehzadeler ise eyaletlere vali olarak melik unvanı ile gönderilmekteydi.

Sikke siyasî iktidarların vazgeçilmez bir göstergesi haline gelmiştir. Bugünkü gibi tek merkezde değil, hemen hemen her şehirde altın (dinar), gümüş (dirhem) veya bakır (fels) sikke basılmaktaydı.

Hükümdara mahsus, onun isim, unvan, lâkab ve künyesinin şerit halinde yazılı olduğu, değerli kumaşlardan dikilmiş elbiselere tıraz denmektedir.

Emîr-i candâr: Candâr Farsça silah tutan anlamına gelir. Emîr-i candâr sultanın ve sarayın güvenliğinden sorumlu hâssa askerlerinin başıydı. Sultanın kabullerinde daima hazır bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi.