BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ - Deneme Sınavı - 8

Sultan Tuğrul Ocak 1194’te Harizmşah Tekiş’in öncü kuvvetlerini yendi. Ancak devam eden savaşta gözüne isabet eden bir ok sebebiyle atından düşünce orada boğazı kesilerek öldürüldü. Sultan II. Tuğrul’un ölümüyle, Irak Selçukluları’nın Horasan ve İran’daki hâkimiyetleri sona erdi.

Atabeg ata ve beg kelimelerinden meydana gelen, Türkler’e has bir unvandır. Ancak kurumun Selçuklu öncesi uygulamaları hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Selçuklu döneminde sultanların şehzâdeleri eğitmek için tayin ettikleri hocalara atabeg unvanı verilmiştir. Selçuklular’da bilinen ilk atabey, Sultan Alp Arslan’ın, oğlu Melikşah’a hoca tayin ettiği Nizâmülmülk’tür.

Selçuklular’da bilinen ilk atabey, Sultan Alp Arslan’ın, oğlu Melikşah’a hoca tayin ettiği Nizâmülmülk’tür. Atabeyler genellikle gûlam kökenli askerî valiler olup, kendilerine iktalar tahsis edilirdi. Atabeyin vazifesi, çocuk yaşta yanına verilen meliki her bakımdan yetiştirmek, bir bakıma tahta hazırlamaktı.

Suriye meliki Tutuş’un, oğlu Dukak’a atabey olarak tayin ettiği Türkmen beyi Toğtegin tarafından kurulmuştur. Dukak’ın da kendi oğlu Tutuş’a atabey yaptığı Toğtegin, melik çocuk yaşta olduğu için tüm yetkileri elinde topladı. Melikin ölümü üzerine yönetimi kendisi devraldı. Sultan Tapar tarafından Suriye valiliği onaylanan Toğtegin döneminin en önemli meselesi Haçlılarla mücadele idi. Toğtegin’in yerine geçen oğlu Böri de Haçlılara karşı mücadeleyi sürdürdü. Diğer taraftan Dımaşk’ta faaliyetlerini arttıran Batınîleri şiddetle takibata uğrattı. Ancak onlar tarafından uğradığı bir suikastte hayatını kaybetti. Yerine geçen oğlu İsmail Haçlılara karşı başarılı bir şekilde mücadele etti. Atabeyliğe ait bazı toprakları geri aldı. Bir suikaste uğradıktan sonra takip ettiği sert siyaset ve Dımaşk’ı teslim etmek üzere Zengi’yi davet etmesi öldürülmesine sebep oldu. Yerine geçen kardeşi Mahmud, Musul atabeyi Zengi’nin yoğun baskılarına maruz kaldı. Trablus Kontluğu ve Kudüs Krallığına karşı başarılı savaşlar yaptı. 1139’da kendi adamlarınca öldürüldü. Emir Üner’in tertibi olduğu tahmin edilen bu olaydan sonra, Ba’albek valisi olan kardeşi Muhammed atabey ilân edildi. Bu dönemde atabeylik, vezirliğe getirilen Üner’in tahakkümü altına girdi. Zengi bir kere daha Dımaşk’ı almayı denedi ama başarılı olamadı. Son atabey Abak zamanında Üner’in nüfuzu daha da arttı. Zengi’nin baskısı Üner’i, Kudüs krallığı ile vergi ödemek şartıyla bir anlaşma yapmak zorunda bıraktı. Dımaşk, Zengi’nin Urfa’yı fethi üzerine gelen İkinci Haçlı orduları tarafından da kuşatıldı. Abak, veziri Üner’in ölümünden sonra Nureddin Mahmud’a teslim oldu (1154). Böylece atabeylik tarihe karıştı.

Zengiler, Musul ve Halep merkez olmak üzere, el-Cezire, Doğu Anadolu ve Suriye’de hüküm sürmüş bir atabeyliktir. Kurucusu Zengi’dir. Babası Kasimüddevle Aksungur’u, Melikşah’ın dadısının kocası ve sonra Halep valisi olarak tanımaktayız.

Nureddin Mahmud’un Haçlılara karşı yaptığı tüm savaşlara yardım etti. Irak Selçuklu sultanı Muhammed’in Bağdad kuşatmasına da tâbiyet gereği asker gönderdi. Yerine Nureddin Mahmud’un da desteğiyle oğlu II. Seyfeddin Gazi geçti (1169). Musul’a hâkim olmak isteyen kardeşi II. İmadeddin Zengi’ye ise Sincar verildi. Böylece atabeyliğin Sincar’da da bir şubesi kurulmuş oldu. Seyfeddin Gazi, Nureddin’in ölümü üzerine bir yandan topraklarını genişletirken, diğer yandan Selahaddin Eyyûbî’nin Suriye’yi ele geçirmesine karşı mücadele etti. Ölünce yerine kardeşi İzzeddin Mesud atabey oldu (1180). Melik Salih’in vasiyeti üzerine Halep’i topraklarına kattı ise de elinde tutamadı. Atabeyliğe ait toprakların bir kısmını ele geçiren Selahaddin’e daha fazla direnemeyerek tâbiyet arz etti. Mesud’un yerine geçen oğlu Nureddin Arslanşah’ın dönemi hanedan mensupları ve Eyyûbîlerle mücadeleyle geçti. 1199’da Arslanşah’ın atabeyi Kaymaz’ın ölümü üzerine Musul valisi olan Lü’lü, tüm gücü eline geçirdi. Arslanşah’ın 1211’de ölümünden sonra Lü’lü tarafından yerine geçirilen atabeyler, onun kuklası olmaktan kurtulamadılar. Lü’lü 1220’de Sincar’ı alarak Zengilerin buradaki hâkimiyetine son verdi. Erbil beyi Kökböri’nin, Musul atabeyliğini Lü’lü’ye ve Eyyûbîlere karşı korumak için girdiği mücadele de sonuçsuz kaldı. Mahmud’un da 1233’te ölümüyle, bölgenin hâkimiyeti Bedreddin Lü’lü’ye intikal etti ve Zengilerin Musul şubesi tarihe karıştı.

Halep Atabeyi Melik Salih İsmail 1181’de öldü. Ölmeden önce ülkesini Musul atabeyine bırakmıştı. İzzeddin Mesud’un süratle sevk ettiği kuvvetler şehri teslim aldılar. Böylece kısa bir süreliğine de olsa Musul atabeyliği toprakları tek elde birleşmiş oldu. İzzeddin Mesud da nâibi Mücahideddin Kaymaz ile beraber Haleb’e geldi. Şehirde çok iyi bir şekilde karşılanan Mesud, bazı idarî düzenlemeler yaptıktan sonra Musul’a döndü. Fakat şehirde meydana gelen bazı olaylar üzerine, Haleb’i elinde tutamayacağını anlayarak Sincar karşılığında İmadeddin Zengi’ye bıraktı. Selahaddin Mayıs 1183’de Haleb’i tekrar kuşattı. Selahaddin, Haleb’i kendisine tâbi olan Zengi’ye de bırakmadı. Selahaddin ona daha önce Musul Atabeyliğinden zabt ettiği Sincar’ı verip Haleb’i teslim aldı. Bunun üzerine Zengilerin Suriye hâkimiyeti sona erdi.

İldenizliler, Azerbaycan’ın Arran ve Cibâl bölgesinin kuzeyini kapsayan Kuzeybatı İran’da hüküm sürmüş bir atabeyliktir. Hanedanın kurucusu Şemseddin İldeniz aslen Kıpçak Türklerindendir.

İldenizliler ilk üç atabey döneminde Irak Selçuklu sultanları üzerinde ağır bir baskı oluşturmuşlardı. Adlarına para bastıran ve hutbe okutan bu atabeyler, şeklen de olsa Selçuklular’a bağlı kalmışlardı. Buna karşılık Irak Selçuklu sultanları Halifelerin düşmanlığına rağmen, Irak, el-Cezire, Azerbaycan, Doğu Anadolu, Cibâl ve Kirman’da hüküm sürmelerini atabeylerin ısrarlı mücadelelerine borçludurlar. İldenizliler kuruldukları bölge itibariyle, Gürcüler’e karşı Müslümanlar’ın savunmasını üstlenmiş bulunuyorlardı. Kuvvetli ve istikrarlı dönemlerde, Azerbaycan’ın iktisadî, sosyal ve medenî hayatında da önemli roller oynadılar. Nahcivan, Hemedan ve Tebriz gibi şehirler mimarî eserlerle donatılmış; pek çok ilim ve sanat erbabı onların himayesini görmüştür.

Kurucusunun adına nisbetle İldenizliler adı verilen atabeylik Azerbaycan/Arran, Cibal ve kuzeybatı İran’da hüküm sürmüştür. Şemseddin İldeniz aslen Kıpçak Türklerindendir. Irak Selçuklu sultanı Mesud (1136-1152)’un hizmetine girdikten sonra, liyakâti sayesinde hızla yükseldi ve Sultan Mesud tarafından Arran valiliğine atandı. 1146’dan itibaren Selçuklulara bağlı, fakat inisiyatif alabilecek bir yetkinlikle Azerbaycan’ı idare etti. Bir süre sonra Irak Selçuklu tahtında yaşanan mücadelelerde belirleyici kişi haline geldi. 1161’de Arslanşah’ı tahta geçirdi. Sultanla birlikte Gürcülere karşı büyük başarılar kazandı. Selçukluların Irak, el-Cezire, Cibâl, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Kirman’da hâkimiyetinin sürmesi konusunda önemli hizmetleri oldu. Ölünce yerine büyük oğlu Cihan Pehlivan atabey oldu (1175). Arslanşah vefat edince yerine oğlu Tuğrul’u geçirdi, Selçuklu devletinde babasından daha fazla nüfuz sahibi oldu. Pehlivan, Halifenin ve Salâhaddin Eyyûbî’nin rekabeti karşısında, Harizmşah Tekiş’le dostluk kurdu. Kendisinden sonra yerine kardeşi Kızıl Arslan geçti (1186). Sultan Tuğrul’u hapse atan Kızıl Arslan, halifenin teşviki ile saltanatını ilân etti. Fakat bunu hayatı ile ödedi. Yerine yeğeni Kutluğ İnanç geçti. Hapisten kurtulan Sultan III. Tuğrul Kutluğ İnanç’ı mağlup ederek Irak Selçuklu tahtını tekrar ele geçirdi. Fakat atabey, Tekiş’ten sağladığı yardımla Sultan Tuğrul’u bertaraf etti (1194). Ancak Halifenin tahriki ile bu defa Tekiş’le mücadeleye giren Kutluğ İnanç da öldürüldü (Mayıs 1196). Yerine diğer kardeşi Ebû Bekr geçti. Meraga’yı alarak Ahmedilî hanedanına son verdi (1211). Ancak idarî yetenekleri kısıtlı olan Ebû Bekr zamanında ülkesi, Halife-Harizmşahlar-gulâm ümera ve Gürcüler’in mücadele alanına döndü. Ebû Bekr ölünce kardeşi Özbek atabey oldu. Halife, Harizmşahlara karşı denge unsuru olarak Özbek’in tarafında yer aldı. Ona muhaliflerine karşı ordu bile gönderdi. Atabey buna rağmen Harizmşah Muhammed’e tâbi olmak zorunda kaldı. Moğol istilâsı sebebiyle ortaya çıkan kriz ve Gürcü istilâsı karşısında aciz kaldı. Toprakları Harizmşah tarafından işgâl edildi. 1225’de ölümü üzerine sağır ve dilsiz oğlu Kızıl Arslan atabey oldu. Onun 1228’de ölmesi üzerine fiili olarak çökmüş olan atabeylik sona erdi.

Atabey Özbek İldenizlilerin atabeyidir.

... Onlar aslında dört önemli süreci birlikte yaşadılar: Müslüman olarak din değiştirdiler. Bozkırdan Horasan’a inerek yaşadıkları coğrafyayı değiştirdiler ve bununla birlikte yerleşik hayata adım attılar. Geldikleri bu topraklarda yürürlükte olan idarî tecrübeden,
birikimden yararlandılar, gulam sistemini benimseyerek devleti idari olarak örgütlediler. Kısa sürede birlikte yaşanan bu hızlı dönüşüm, peşinden imparatorluğu ve medeniyeti getirdi.

Gaznelilerden Horasan bölgesinin alınması ile Selçuklu Devleti fiilen kurulmuştur. Doğru yanıt 'D'.

A,B,C ve E şıklarında Selçukluların yönetimsel başarılarının sebepleri sıralanırken D şıkkında verilen 'Türk nüfusun fazla olması' doğru bir bilgi değildir. Çünkü bu nüfus hemen hemen tüm bölgelerde diğer milletten olan insanlardan az idi. Doğru yanıt 'D'.

Selçukluların yaşadığı topraklarda en yaygın mezhep Sünnilik, en etkin olanı ise Şiilik idi. Doğru yanıt 'B'.

Selçuklular kurulduklarından itibaren uzun bir süre boyunca Sünni olan Abbasi hilafetini desteklemiştir. Doğru yanıt 'B'.

Nizamiye Medreselerine dair A,B,C ve D seçeneklerindeki bilgiler doğru olup bu medreselerde ders veren eğitim personeli maaşlı idi. Yani 'E' şıkkı yanlıştır. Yanıt 'E'.

Selçuklu sultanlarının Hanefi olmasına rağmen medreselerde Şafii hocalara da izin vermesi mezhepler arası hoşgörü ve tevazunun güzel bir örneğini sergilemekte idi. Doğru yanıt 'B'.

Doğru ifade 'A' şıkkındaki 'Bir medreseye bir müderris' ifadesidir. Diğer ifadeler doğru değildir.

Medreselere genellikle 20 yaş ile başlanır, dört sene eğitim alınırdı. Doğru yanıt 'C'.