BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ

Sübaşı :eski Türklerde ordu komutanı demek olup, Oğuzlar’da da önemli devlet görevlilerindendir.

922 yılında İdil Bulgar hanına gitmekte olan Abbasi halifesinin elçilik heyetinde bulunan İbn Fadlan, seyahatnâmesinde Oğuzlar’a ilişkin önemli bilgiler verir. Bu tarihlerde aralarında müslüman olanlar bulunmakla birlikte, çoğunluğun henüz eski Türk dinine (Gök-Tanrı inancı) mensup oldukları anlaşılmaktadır.

Sübaşı Selçuk Bey’in, bu sırada iyice güç kaybetmiş olan Yabgu ile bir rivayete göre onun yerine geçmeyi planladığı şüphe-siyle arası açıldı. Selçuk Bey’in detayı bilinmeyen kısa hayat hikâyesi iyi incelen-diğinde dahi, bunun çok da yersiz bir iddia olmadığı tahmin edilebilir. Bununla birlikte Yabgu’yu zaafa uğratan diğer sebepler de gözardı edilemez. Ancak sebebi ne olursa olsun bu rekabet, Yabgu’ya göre daha zayıf olduğu anlaşılan Selçuk’un yurdunu terk etmesiyle sonuçlandı. Selçuk Bey az sayıdaki kaynağın verdiği müp-hem bilgiye göre, 960 veya 985 yılında, Yengikent’ten, yine Yabgu’ya bağlı olan Cend şehrine geldi.

Türkler, Maveraünnehr’in Emeviler tarafından fethinden itibaren yakın temasta oldukları İslâm dinini Talas Savaşından sonra, artık kitleler halinde kabul etmeye başlamışlardı. Ancak X. yüzyılın başları bu hususta bir dönüm noktası oldu.

Bu arada Sâmânoğulları, Kılıç Buğra Han’ın yerine geçen Nasr İlig Han tara-fından 999’da ortadan kaldırdı. Toprakları Ceyhun nehri sınır olmak üzere Karahanlı ve Gazneliler arasında bölüşüldü.

Selçuklular bir yandan mevcut şartların etkisiyle askerî gücünü artırmakla birlikte; Maveraünnehr’i henüz fethetmiş ve gücünün doruğunda bulunan Karahanlılar’a karşı yeterince varlık gösteremiyorlardı. Bunun üzerine mevcut şartları değerlendiren Çağrı ve Tuğrul Beyler, tehlikeli bir maceraya atılmak zorunda kaldılar. Aldıkları karar gereğince Tuğrul çöle çekilirken, Çağrı, Rum (Anadolu) seferine çıkacaktı. Nitekim Çağrı Bey yaklaşık 3 bin kişilik bir kuvvetle yola çıktı.Yurt arayışı içerisinde olan Oğuzlar’ın umutlarını yeşerten bu tespit, ileride şartlar elverdiğinde büyük mücadeleler sonucunda gerçek olacaktır.

Aral-Hazar arasındaki Oğuz yurtlarından, Harizm ve Maveraünnehir’den akıp gelen Türkmenler çoğunlukla Selçuklular’a tâbi oluyorlardı. Bunların yanısıra bağımsız hareket eden gruplar da olduğu gibi, Selçuklu liderlerinin, bağlı olanlar üzerinde dahi mutlak otorite sağlaması mümkün değildi. Ayrıca çoğu yarı göçebe hayat sürmekte olan Oğuzlar’ın, yerleşikliğin hüküm sürdüğü Horasan’ı yağma etmelerine engel olmak da bir o kadar imkânsızdı. Nitekim nüfuslarının giderek artması üzerine kendi-lerine verilen yerlere sığmamaya başladılar. Selçuklu akınları Cüzcan’dan Belh’e kadar genişledi.

Daha sonra Nişabur’a Tuğrul Bey’in yanına gelen Çağrı Bey’in, şehri askerleri-ne yağma ettirmek istemesi üzerine iki kardeş arasında yaşanan mücadele, devlete geçiş sürecinde yaşanan bünyevî rahatsızlıkları da ortaya koymaktadır. Tuğrul Bey, karşı çıkmasına rağmen yağmalama konusunda ısrar eden Çağrı Bey’i ancak bıçağını çekerek, sözünü dinlemezse intihar edeceğini söyleyerek durdurabilmişti. Tuğrul Bey yağmadan vazgeçmesi karşılığında Çağrı Bey ve askerlerine 30.000 dinar vermek zorunda da kalmıştı.

Sultan Mesud, ordusu neredeyse savaşmadan dağılmasına rağmen, 100 kadar adamıyla büyük bir cesaretle savaşa devam etti. Ancak esir düşmek tehlikesiy-le karşı karşıya kalınca Selçuklu saflarını yararak Merv yönünde kaçmaya başla-dı. Ordusunun kalanları da yol boyunca ona katılmaya devam ederken Haziran 1040’da Gazne’ye vardı.Böylece tarihin sayfalarında önemli dönüm noktalarından biri olarak yer ala-cak büyük bir savaş daha sona ermiş oldu. Selçuklular 16.000 kişilik ordularıyla kendilerinin neredeyse beş katı olan bir orduyu hezimete uğratmışlardı.

Gazneliler Dandanakan yenilgisi sonucunda en önemli eyaletlerinden olan Horasan ve Harizm’i kaybettiler. Bir daha toparlanamadılar.Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistan’da bulunan topraklarına çekilip 1187 yılına kadar siyasî varlıklarını sürdürdüler.

Kut :Türk devlet geleneğine göre, Tanrı tarafından yeryüzünü idare etmekle görevlendirilmiş olan Türk hükümdarına bahşedilmiş olan ilahî lütfun adıdır. Kut, hükümdarı ilâhî nitelikli ve kutsal yapmaz. Çünkü Tanrı tarafından yetkilendirilmiş sayılsa da hükümdar, töre (kanun) önünde sorumlu ve hesap sorulabilir durumdadır.

Selçukluların bilinen ilk atası Dukak’tır. Yenikent yabgusunun hizmetinde sübaşı olarak görev yapmakta idi. Usta savaşçılığı dolayısıyla “demir yaylı” unvanı taşıyordu. Kaynakların yetersizliği sebebiyle onun ataları hakkında bilgi sahibi değiliz. Selçukluların Oğuzların Kınık boyundan geldiği ittifakla kabul edilmektedir.

Selçuk Bey’in torunlarının kurduğu devlet devrin kaynakları tarafından, onun adına nispetle Selçukiyyan, Selaçıka, Al-i Selçuk (Selçuklu ailesi) olarak kaydedilmiştir.

X. yüzyılın ikinci yarısında, Kıtaylar’ın Moğolistan’dan sürülmesi Kıpçak boy birliğinin dağılması sonucunu doğurdu. Oğuzlar kuzey komşuları olan Türk boylarının kaynaşması ve göçleri sebebiyle ciddi baskıya maruz kaldılar. Bu olayın yarattığı siyasi, sosyal ve ekonomik sarsıntılar, Oğuzlar’ı da yerlerinden oynattı. Onların bir kısmı Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlara ve Doğu Avrupa’ya göç ettiler.

Selçukluların özünü teşkil edecek olan diğer Oğuz toplulukları ise, Hazar Denizi’nin güneyine indiler. Bu sırada Horasan ve Maveraünnehir’de hüküm sürmekte olan Sâmânoğullar’ı Karahanlılar’ın baskısı ile giderek zayıflamakta idi. Bu yönde göç eden Oğuzlar İslamiyet’i kabul ederek, Maveraünnehir’de toplanmaya başladılar.

Selçuklular bir yandan mevcut şartların etkisiyle askerî gücünü artırmakla birlikte; Maveraünnehr’i henüz fethetmiş ve gücünün doruğunda bulunan Karahanlılar’a karşı yeterince varlık gösteremiyorlardı. Bunun üzerine mevcut şartları değer lendiren Çağrı ve Tuğrul Beyler, tehlikeli bir maceraya atılmak zorunda kaldılar. Aldıkları karar gereğince Çağrı Bey yaklaşık 3 bin kişilik bir kuvvetle yola çıktı (1016). Karahanlı ve Gazneli topraklarından gizlice ve süratli bir şekilde Azerbaycan’a ulaştı. Burada hayatlarını geleneksel olarak Rum’a gaza ederek geçirmekte olan soydaşlarının kendisine katılımıyla güçlendi. Çağrı Bey ilk olarak Van bölgesin Çağrı Bey bu uzun seferin dönüşünde Buhara civarında Tuğrul Bey ile buluştuğunda, ganimet sevinci yanında, Rum ülkesinin fethedilebilir olduğu müjdesini de paylaştılar. Yurt arayışı içerisinde olan Oğuzlar’ın umutlarını yeşerten bu tespit, ileride şartlar elverdiğinde büyük mücadeleler sonucunda gerçek olacaktır.

Selçuklular Gazne ordusunu Nesâ’da meydana gelen savaşta hezimete uğrattılar (Haziran 1035). Selçuklular bu zafere rağmen Gazneliler’e tekrar elçiler gönderdiler. Üzerlerine ordu sevk edildiği için savaşmaya mecbur kaldıklarını, affedilmeleri hâlinde sultana hizmet edeceklerini bildirdiler. Oğuzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir konu olmakla beraber ok yaydan çıkmıştı. Selçukluların savaştan önce reddedilen teklifleri, şimdi kılıçlarının hakkı olarak kabul edilmek zorunda kalındı. Sultan Mesud tarafından hil’at, at, eğer takımı ve menşur gibi hâkimiyet sembolleri gönderildikten başka Nesâ, Ferave ve Dihistan da onlara bırakıldı. Selçuklular, Nesâ Tuğrul Bey’e, Dihistan Çağrı Bey’e, Ferave ise Musa Yabgu’ya verilmek üzere toprakları aralarında bölüştüler.