BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ

Kavurt’un isyanına destek veren ve asi şehzâde Erbasgan’ın da eşi olan Gevher Hatun, Anadolu istikametinde Yabgulu Türkmenlere katılmak üzere çekilirken bertaraf edilmişti. Yabgulu Türkmenleri’nin Anadolu ve Suriye’de denetim dışı faaliyetleri Selçuklu sultanlarını rahatsız etmekteydi. Onların en büyük başbuğlarından olan Kutalmış’ın oğulları, Alp Arslan’a karşı girdiği taht mücadelesini kaybedince hapsedilmişlerdi. Kutalmışoğulları, Melikşâh’ın tahta geçtiği sırada yaşanan karışıklıklardan yararlanarak hapisten kaçmış veya kaçırılmışlardı. Nitekim Güney Anadolu bölgesinde kısa bir süre faaliyette bulunduktan sonra, Suriye’de Büyük Selçuklu aleyhtarı bir mücadeleye karıştılar. Bu olayda bir kardeşi yeniden hapse düşen Süleymanşâh, Halep-Antakya üzerinden Bizans topraklarına doğru ilerledi. 1075 yılında Bizans’a ait İznik (Nikia)’i fethederek kendisine merkez yaptı. Kutalmış’ın oğlu olma ayrıcalığı Süleymanşah’ı, kısa zamanda bir cazibe merkezi ve dolayısıyla etkili bir güç hâline getirdi. Nitekim Süleymanşah 1078 yılında, Erbasgan’ın ara buluculuğu ile Nikephoros Botaniates’e askerî yardımda bulunarak Bizans tahtını ele geçirmesini sağladı. Doğru yanıt E’ dir.

Diyarbekir, genel hatları ile Dicle ve Fırat nehirleri arasında yer alan, Eskiçağda Yukarı Mezopotamya, Ortaçağda el-Cezire adı verilen bölgenin bir bölümüdür. Arabistan’dan göç eden Arap kabileler yerleştikten sonra, onların kabile adlarına nisbetle Diyârımudar (Urfa, Harran, Rakka), Diyârırebîa (Musul, Nuseybin, Sincar) ve Diyarıbekr olarak üç idarî kısıma ayrılmıştır. Bunlardan birisi olan Diyarbekir bölgesi ise Âmid, Mardin, Hısn Keyfâ ve Meyyâfârikîn gibi önemli merkezlerden oluşuyordu. Doğru yanıt A’ dır.

Tekiş, Birinci Türkistan seferinden dönüşte, Melikşah tarafından Toharistan melikliğine tayin edilmişti. Tekiş ilk olarak 1081’de Horasan’ın önemli şehirlerinden Merv ve Nişabur’u ele geçirmeye kalkışıp isyan etmişti. Bir süre önce disiplinsizlik sebebiyle ordudan atılan 7.000 kadar Ermeni de, bu isyan sırasında onu desteklemişlerdi. Fakat Tekiş, Melikşah tarafından Tirmiz şehrinde kuşatılınca af dilemiş ve isteği kabul edilmişti. Tekiş, Melikşah’ın Musul seferinde bulunmasından yararlanarak bir kere daha isyan etti. Melikşah kardeşinin üzerine yürümek için kışın geçmesini bekledi. Sonra isyanın çok tehditkâr bir şekil almasından dolayı emrinde Artuk, Porsuk, Bozan, Türşek, Kumaç ve Ayaz gibi meşhur kumandanlarla birlikte büyük bir orduyla harekete geçti. Merv-i Rud’dan Serahs’a kadar olan bölgeyi kontrolü altına almış olan Tekiş, bu sırada Serahs’ı kuşatmaktaydı. Nizâmülmülk idaresindeki Selçuklu ordusunun yaklaşmakta olduğu şeklinde uydurma bir haberle yanıltılan melik, acele olarak kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı.  Önce Venec’e çekilen Tekiş, Melikşah tarafından takip edilerek Tirmiz’de bir kere daha teslim alındı (1085). Yeniden isyana teşebbüs edememesi için gözlerine mil çekilerek hapse atıldı. Tekiş’in yerine Toharistan melikliğine, babası Tekiş’i desteklemeyen oğlu Ahmed tayin edildi. Doğru yanıt C’ dir.

Siyaseten katl, devlete isyan, hükümdarın hayatına kast etme, askerden kaçma gibi devlet güvenliğini ilgilendiren siyasî suçlar kapsamında, suçluların idam edilmesi hadisesidir. Müsadere ise, devlet görevlilerinin işgal ettikleri makamın gücünü kullanarak, haksız biçimde edindikleri servetlerine el konulmasıdır. Doğru yanıt B’ dir.

Maveraünnehr’in fethinden sonra Karahanlı hükümdarları, yerli unsurların desteğini kazanabilmek için, içlerinde ulemânın da bulunduğu ileri gelenlere, para basma gibi bazı imtiyazlar vermişlerdi. Devletin hâkimiyetinin gittikçe güçlenmesi üzerine, bu tavizler geri alınmaya başlayınca hoşnutsuzluklar da artmaya başladı. Ahmed Han’ın babası Hızır Han zamanında çekişme doruğa ulaştı. Her iki hakan da, bu türlü adamların mallarını müsadere, kendilerini de hapsetmek veya öldürmek suretiyle cezalandırma yoluna gittiler. Bunun üzerine Ebû Tahir b. Alik adlı bir Şafiî din adamı, hac bahanesiyle Semerkant’tan ayrılıp İsfahan’a geldi. Melikşah’a Karahan hükümdarlarını şikâyet etti. Bu kişi Melikşah’a, Ahmed Han’ın zulmünden yakınıp halk ve ulemâ adına yardımını talip etti. Sultan bunun üzerine 1088 yılı sonunda sefere çıktı.  Melikşah muazzam bir orduyla Ceyhun Nehri’ni geçip Buhara’ya geldi. Burayı ele geçirdikten sonra Semerkant’a ulaştı. Başlangıçta çok şiddetli bir direniş olmasına rağmen, burçlardan birisini müdafaa eden komutanın Buhara’da esir düşmüş olan oğlunun öldürülmesinden korkarak Selçuklu ordusuna yardım etmesi üzerine şehre girmeyi başardılar. Buna rağmen sokak çatışmaları yaşanacak kadar ciddî bir mücadele devam etti. Ancak Ahmed Han’ın, saklandığı evde yakalanması üzerine savaş sona erdi. Melikşah, eşi Terken Hatun’un da yeğeni olan Ahmed Han’ı tahtına iade etmeyip İsfahan’a gönderip hapse attırdı. Onun yerine bir nâib tayin ederek Batı Karahanlı topraklarını doğrudan Selçuklu Devleti’ne bağladı. Bu kadarla yetinmeyen Sultan, Seyhun Nehri’ni geçip Doğu Karahanlı topraklarına girdi. Sultan Özkent’e vardığında değerli hediyeler gönderip, huzuruna gelen Buğra Han, Melikşah adına para kestirip hutbe okutmak kaydıyla bağlılığını arz etti. Böylece İkinci Türkistan Seferi sonunda, Selçuklu Devleti’nin doğu sınırları Çin’e kadar genişlemiş oldu. Doğru yanıt A’dır.

Vezir Nizâmülmülk’e göre Çiğil ve Yağmalar’ın ayaklanmasının sebebi, Türkistan’ı baştanbaşa geçen Selçuklu sultanının onlara, Türk töresinin gereği olan bir ziyafet (Toy / Han-ı yağma) vermemiş olmasıydı. Zira Türk hükümdarlarının seferde hazerde, geçtikleri yerlerde toylar düzenlemek suretiyle halkı hoşnut etmeleri örfi bir kanundu. Kanuna uyulmaması halk isyan edebilirdi. Ziyafetten sonra kap-kacağın yağmalanması da âdettendi. Bu husus şüphesiz, Sultan’ın sofrasında bir kere yemek yiyen ve âdet gereği birer tabak- kaşık alıp götüren insanların, bir daha acıkmayacağı anlamına gelmiyordu. Konu karın doyurmak değil, hükümdarın tebasını (ahaliyi) dikkate alıp almadığı meselesi idi. Nitekim bu hususta Sultan’ı uyaran Vezir, ondan önceki sultanların ve Karahanlı hükümdarlarının verdiği ziyafetleri örnek göstermiştir. Bir cihân padişahı olan Melikşah’ın, cömertliğinin ve sofrasının genişliğinin de ona uygun olması gerektiğini hatırlatmıştır. Doğru yanıt B’ dir.

Sultan Melikşah, ülkesinin herhangi bir şehri olarak gördüğü Bağdad’a bu son gelişinde, Halife Muktedî ile ilişkilerinde bir denge unsuru olan Nizamülmülk’ün varlığından yoksun bulunuyordu (28 Ekim 1092). Ancak kızı Mehmelek Hatun’a yapılanların hesabını sormak istiyordu. Zira ona revâ görülen muamele, aslında Melikşah’a karşı bir meydan okuma anlamına geliyordu. Halifelik üzerindeki otoritesinin açıkça hissedilmesini isteyen Sultan, torunu Cafer’i veliaht ilân etmeyi reddeden Halife Muktedî’ye, hemen Bağdad’ı terketmesini bildirdi. Halife, başka çaresi ve karşı koyacak kuvveti olmadığından, Bağdad’dan ayrılacağını ama hazırlık yapmak üzere, kendisine on gün süre verilmesini istedi. İsteği kabul edildi. Fakat Sultan Melikşah, Halife’ye verilen mühletin dokuzuncu gününde, av etinden zehirlenmek suretiyle hayatını kaybetti (20 Kasım 1092). Doğru yanıt E’ dir.

Melikşah, Vezir’e cevap vermeden ve onu görevinden almadan veya alamadan Ekim 1092’de Bağdad’a doğru yola çıktı. Büyük Devlet adamı Nizamülmülk de her şeye rağmen, devlet terbiyesi gereği, Sultan’ın arkasından yola çıktı. Ancak Nihavend yakınlarında arzuhâl vermek bahanesiyle yanına gelen bir Batınî fedaisi tarafından şehit edildi. Nizâmülmülk’ün yerine, Hatun’un veziri Ebû’l-Ganaim atandı. Eski vezirin bir kısım adamları hemen tasfiye edildi. Ancak bu durum, onları daha sonraki hamleleri için güçlendirmekten başka bir işe yaramadı. Devlet’teki kamplaşma artarak devam etti. Doğru yanıt C’ dir.

Sultan bölgenin güvenliğinin sağlanmasına yönelik bazı görevlendirmeler de yaptı. Kardeşi Tekiş’i Toharistan’a, Böribars’ı Herat’a, Toganşâh’ı Hemedan’a, amcası Osman’ı Velvalic (Kunduz)’e tayin etti.

Melikşâh tahta geçmiş olmakla birlikte tüm meseleler çözülmüş değildi. Nitekim Alp Arslan zamanında da bir kaç kere isyan etmiş olan Kavurt Bey, harekete geçmiş bulunuyordu. Melikşâh amcasına oğul dururken kardeşe miras düşmeyeceğini, mevcut iradeye boyun eğmesi gerektiğini bildirdi ise de, onu durdurmak mümkün olmadı. Selçuklu ordusu içerisinde taraftarları olduğu anlaşılan Kavurt, öncü birlikleri yenilmesine rağmen çekilmedi. Hemedan civarında Nisan 1073 yılında meydana gelen savaşı, Nizamülmülk’ün başarılı sevk ve idaresinin de katkısıyla Melikşâh kazandı. Savaşta iki oğlu ile birlikte esir edilen Kavurt Bey, yay kirişi ile boğdurulmak suretiyle öldürüldü. Oğulları Sultanşâh ve Emirânşâh’ın gözlerine mil çekildi. Asker içerisinde huzursuzluk çıkmaması düşüncesiyle yüzüğündeki zehiri içerek intihar ettiği duyuruldu. Kavurt Bey’in Kirman’da yerine bıraktığı oğlu Kirmanşah’ın ve sonra haleflerinin hüküm sürmesine, tâbiyet konusunda problem çıkarmadıkları sürece izin verilmiştir. Gözlerine mil çekilmiş olmasına rağmen kaçarak, 1074 yılında tahta geçen Sultanşâh üzerine sefere çıkan Melikşâh, onun af dileğini kabul ederek geri döndü.

Melikşâh’ın en büyük desteğinin Nizâmülmülk olduğu anlaşılmaktadır. Nizâmülmülk, bu desteği ve Kavurt Bey isyanındaki hizmetleri dolayısıyla, iktalarına memleketi olan Tus şehri de ilave edilerek, yeniden vezirlik makamına atandı. Melikşâh, babası tarafından kendisine atabeg tayin edilmiş olan vezirin bu makamını da, ilig ve hâce-i buzurg (Büyük Hoca) unvanlarıyla teyid etti.

Melikşah bir yandan Süleymanşah’ın ilerleyişini durdurmak, diğer yandan da Fatımîlerle bağlantıları olan Mervanoğulları’nı cezalandırmak üzere Diyarbekir bölgesine bir sefer yapılmasına karar verdi.

Fatımîler’le işbirliği yapan kişi Tekiş değil Musul valisi Müslim b. Kureyş'tir.

Melikşah’ın Bağdat ziyaretinin ilk sebebi, kızı Mehmelek Hatun’un Halife ile evlenecek olması idi.

Sultan 20 Kasım 1092 tarihinde av etinden zehirlenmek suretiyle hayatını kaybetti. Bu sırada gücünün doruğunda bulunan Sultan sadece 40 yaşı civarında idi.

Melikşah Birinci Türkistan seferi dönüşünde, merkeziyetçiliği gözetmek kaydıyla, kardeşlerini bazı vilayetlere tayin etti. Nitekim devletin nispeten uzak bölgelerinde kurulan siyasî teşekkülleri de aynı gerekçe ile denetim altında tutma mücadelesi vermiştir. Öyle ki, Anadolu’da bağımsız olarak kurulan Türkiye Selçuklularına karşı, ortadan kaldırma pahasına bir mücadele yürütmüştü. Hükümranlığın paylaşılması konusunda, hayale bile izin vermeyen Melikşah’ın, halifeye karşı tavizsiz tutumunun sebebi de budur. Batıdaki olayları daha yakından takip etmek için başkentini İsfahan’a taşıyan Melikşah, Türkistan seferi sonunda ilhak ettiği Maveraünnehir’i, kendine has problemleri dolayısıyla eski hükümdarına iade etti. Doğu ve Batı Karahanlı hükümdarlarını para ve hutbede önce kendi adını zikretmek şartıyla kendisine tâbi kıldı.

Öncüllerin tamamı Sultan ve Nizamülmülk'ün arasının açılmasında rol oynayan olaylardır.

Melikşah bu ziyaret sırasında Suriye meliki Tutuş, Aksungur, Bozan ve Çubuk gibi beyleri huzuruna çağırıp, onları Yemen-Aden ve Mısır istikametinde fetihlerle görevlendirmişti. Kendisi ise kış boyunca kaldığı Bağdat’ta Tuğrul Bey Şehri’ni yeni baştan imar etti. Saraylar, köşkler, evler, çarşılar inşa edilerek genişletilen şehirde bir de darphane yapılmaya başlandı. Bütün bu faaliyetler, Bağdat’ın Selçuklu İmparatorluğu’nun başkenti olmaya hazırlandığının işaretleri idi.

Türkistan Seferi sırasında şehit edilen Alp Arslan, ölüm döşeğinde iken asker ve kumandanlardan veliahdı Melikşah’ı tahta geçirmeleri konusunda söz almıştı. Sultan’ın ani ölümü, karışıklıklara meydan vermemek için bir müddet saklı tutuldu. Sonra devlet ileri gelenleri toplanarak Melikşâh’ı tahta oturttular (25 Kasım 1072).

Çetr saltanat alâmetlerinden birisi olup, atla yolculuk sırasında, sultanın biraz arkasından atla gelen çetircinin taşıdığı saltanat şemsiyesi idi.