ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II - Deneme Sınavı - 12

"tuyuvatattim" kelimesinin anlamı "duyuyordum". Burada şimdiki zamanın hikayesi söz konusudur. Bu sebeple cevap B seçeneğidir.

Denkleştirme bağlacı; birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru birbirine bağlayan, birbiriyle karşılaştıran bağlaçlardır. "Melum iqtidarğa igemu yaki ige emesmu?" cümlesinin anlamı "Malum iktidara sahip mi veya değil mi?." dir. Yaki kelimesi bir denkleştirme bağlacıdır. Bu sebeple cevap B seçeneğidir.

1552 yılında Kazan Hanlığı’nın yıkılması Tatar tarihinde, edebiyatında ve sosyal hayatında derin yaralar açmıştır. Halkın ve aydınların büyük kısmı yok edildiği için, bu dönemden sonra 17. yüzyılda verilen eserler sınırlıdır. Bu dönemde ağır hayat şartları yüzünden tasavvuf cereyanı güçlenmiş Yesevî, Bakırgânî, Ümmî Kemal, Kul Ali ve Muhammedyar gibi ediplerin okuyucusu çoğalmıştır. Bu dönemde Tatarca-Rusça, Arapça-Farsça-Tatarca sözlükler yazılmıştır. 1630 yılında Arapçadan Tatar Türkçesine Münebbihat (Uyandırış) adlı bir eserin tercüme edildiği görülüyor. Galibek Atalık ve Kişbike’nin vasiyetnameleri, Kadir Galibek’in “Câmi‘-i Tevârih” adlı eseri ve yazarı belli olmayan Defter-i Cengiznâme adlı eserler bu dönemin önemli eserleridir. Bu döneme damgasını vuran en önemli şairler ise Mevlâ Kulu ve Abdi’dir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Şubat 1994’te yapılan bir anlaşmayla muhtar
cumhuriyet statüsüne kavuşmuştur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Yabancı asıllı kelimelerde büyük ünlü uyumunun bozulduğu görülür: gektar (hektar), gomumi
(umumi), bronevik (zırhlı araba), suveren (müstakil), şefkat, çemodan (valiz). Doğru yanıt E seçeneğidir.

Tatar Türkçesinde Ünlülerle İlgili Özellikler
1. Türkiye Türkçesindeki o, Tatar Türkçesinde u; ö ise ü olur: un (on), tup (top), uglan (oğlan); dürt (dört), küz (göz), süz (söz).
2. Türkiye Türkçesindeki u, Tatar Türkçesinde o ( o, u, ı arası kısa ünlü); ü ise ö (ö, ü, i arası kısa ünlü) olur: koş (kuş), tor- (dur-); öç (üç), döris (dürüst).
3. Birinci hecedeki e, Tatar Türkçesinde i olur: itek (etek), işek (eşek), it (et), sin (sen), bir- (ver-).
4. Birinci hecedeki o, ö, u, ü seslerini takip eden u, ü sesleri Tatar Türkçesinde ı, i olur: bolıt (bulut), ofık (ufuk), ununçı (onuncu), tözålåş (düzülüş), öçån (için).
5. Eski Türkçede ve bugün Türkiye Türkçesinde söz sonunda bulunan “nç”, “rk”, “lk” gibi ünsüz çiftleri arasında ünlü türer: büråk (börk), iråk (erk), burıç (borç), kırık (kırk), kurık- (kork-), öråk- (ürk-), alıp (alp), söyånåç (sevinç), tınıç (dinç<tınç). Doğru yanıt E seçeneğidir.

Tatar Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler

Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Tatar Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

-Diğer Türk lehçelerinde olduğu gibi Tatar Türkçesinde de şart kipi -sa, -se ekiyle ifade edilir.

-Tatar Türkçesinde gereklilik kipi iki şekilde yapılır. Birincisi fiil köküne mastar eki -rga, -rge ve “kirek’ kelimesi, ikincisi ise, aynı eke “tiyiş/tiyış” kelimesi getirilerek yapılır.

-1. tip istek istek çekimi -ası, -esi ekinin üzerine “kile” (geliyor) kelimesi getirilerek yapılır. Şu formül ile kurulur: Fiil+-ası/-esi+iyelik ekleri+kile

-Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti -gan, -ken; -kan, -ken ekinden sonra “iken” yardımcı fiilinin getirilmesiyle yapılır.

-Tatar Türkçesinde şartlı birleşik çekim bul- (ol-) fiilinin üzerine şart eki getirilerek yapılır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

3. Fiilden İsim Yapan Ekler
-Av; -v: İsim-fiil eki olan ek kalıcı kelimelerde türetmiştir: borav (matkap), yamav (yama), aguv (zehir), kıñgırav (zil, çan), tomav (nezle), bålev (bileği).
-mA: İsim-fiil eki olan ek kalıcı kelimelerde türetmiştir: yarma (bulgur), kåneşme
(oturum, toplantı), katnaşma (karışım), tukıma (dokuma), bårleşme (birleşme).
-ım/-åm; -m: Soyut ve somut isimler türetir: tåzåm (dizim, sıra), eytåm (ata sözü), yotım
(yudum), söylem (konuşma), kiyåm (giyim, elbise), cim (yem), tüşem (tavan), agım (akım).
-mAk: Aslen isim-fiil eki olan bu ek, kimi kalıcı kelimeler de türetmiştir: elmek (ilmik), ikmek (ekmek), tabışmak (bilmece), sukmak (patika), kismek (fıçı).
-ık/-åk; -k: İsim ve sıfat türeten bir ektir: yötkåråk (öksürük), tişåk (delik), boyırık (buyruk), özåk (parça), katık (katık), yanık, ülåk (ölü), sızık (çizgi, hat).
-Ak: Genellikle yer, mekân ve nesne adları türetir: kunak (konuk), bülek (hediye), pıçak (bıçak), yatak (yatak), tiyek (tetik), torak (ev, yurt).
-gı/-gå; -kı/-kå: Somut ve soyut isimler türetir: toygı (duygu), kölkå (komedi), pıçkı
(bıçkı), sıbızgı (düdük), sibårgå (süpürge), sözgå (elek).
-gıç/-geç; -kıç; -keç: Genellikle âlet adları türetir: açkıç (anahtar), kırgıç (rende), oçkıç
(uçak), yözgeç (yüzgeç), tişkeç (matkap).
-ıç/-åç; -ç: Genellekle soyut isimler türetir: tayanıç (dayanak), ükånåç (pişmanlık),
söyånåç (sevinç), yuvanıç (teselli, avuntu).
-çAk: İşlek değildir: imçek (meme), borçak (bezelye), tegerçek (tekerlek).
-gAk; -kAk: batkak (çamur), işkek (kürek), törgek (paket), çumgak (dalgıç kuşu), bizgek (sıtma).
-dı/-de; -tı/-te: sıgıntı (sıkıntı), çabındı (ot biçme), söråntå (tarla), agıntı (akıntı), aşandı (yemek, gıda), asrandı (besleme).
-gın/-gån; -kın/-kån: İsim ve sıfat türetir: kırgın (salgın), sörgån (sürgün), kaçkın (kaçak), yangın (yangın), kilgån (göçmen).
-ın/-ån; -n: Oluş ve kavram adları yapar: igån (ekin), çabın (çayır, otlak), cıyın (yığın),
kilån (gelin), årån (irin).
-mış/-meş: İşlek değildir: tormış (hayat), yazmış (kader, alın yazısı), sınamış (belirti, iz) Doğru yanıt B seçeneğidir.

harvam (arabam)

muyın (boyun)

vraç (doktor) Doğru yanıt A seçeneğidir.

Ayrıca, 1283 numaralı Pelliot yazmaları içerisinde, 787-843 yılları arasında, Tibet’e giden beş Uygur elçisinin raporları münasebetiyle, Uygur adı Tibetçe Ho-yo-hor şeklinde transkribe edilmiştir.

Bugün Doğu Türkistan’da Çin’e bağlı olarak yaşayan Uygur Türkleri siyasi baskı, ekonomik sömürü, kültürel eritme, ekolojik tahribat ve ırki aşağılamaya maruz kalmaktadır.

Bu eserler Uygurlarda millî edebiyatın başlangıcını teşkil etmiştir. Arzu Muhammed’in “Emir Ali”si, Umudî’nin “Ceng-name”si, Muhammed Alem’in “Tarih-i Kaşgar”ı, Molla Şakir’in “Zafername”si ve Musa Sayrami’nin “Tarih-i Hamidî”si bu eserlerden başlıcalarıdır.

Aynı zamanda şair olan Abdurrahim Ötkür, “İz” ve “Oyangan Zemin” (Uyanan Toprak) adlı romanı kaleme almış ve Kutadgu Bilig’i manzum olarak Yeni Uygur
Türkçesi’ne aktarmıştır.

Doğu Türkistandaki etnik olarak nüfusun çoğunluğunu Çinliler oluşturmaktadır.
Çinliler nüfusun % 46.2’sini oluştururken Uygur Türklerinin oranı % 45.5’tir.

Doğu Türkistan petrol, volfram, altın, kömür, uranyum gibi ham maddeler ve sayısız
yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip bir ülkedir. Çindeki bu kaynakların % 85’i Doğu
Türkistan’da bulunmaktadır

İlgi hâli eki +niñ’dir. Bu ek Uygur Türkçesinde tek şekillidir. Uygur Türkçesinde ilgi
hâli eki, ünsüzle biten kelimelere de +niñ biçiminde getirilmektedir: atniñ (atın), baliniñ
(çocuğun), alminiñ (elmanın), qolniñ (elin), öyniñ (evin), üzümniñ (üzümün).

+liq/+lik; +luq/+lük: Bir yere, nesneye mensubiyet, aitlik için, o nesnenin varlığını,
çokluğunu bildiren isimler türetir: suluq (sulu), Qeşqerlik (Kaşgarlı), tuzluq (tuzlu), derexlik (ağaçlık), atliq (atlı), yamğurluq (yağmurluk), yaxşiliq (iyilik).

4. Soru Sıfatları
Nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Uygur Türkçesindeki belli başlı soru sıfatları şunlardır: qaysı (hangi), qançe (kaç), qandaq (nasıl), néççe (ne kadar, kaç), néme (ne,
hangi), nediki (neredeki).
Siz qaysi mektepte oquysiz? (Siz hangi okulda okuyorsunuz?).
Bügün néme ders bar? (Bugün hangi ders var?).

-Oxşitip bir polu qilğin, meze qilip yeyli!

-Şöyle bir pilav yap, tadını çıkararak yiyelim.