ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 4

1966 Kongresi’nde TİP’li sendikacıların Türk-İş yönetimi dışında kalması, Türk-İş’in ABD sendikalarıyla ilişkileri ve grevlere yönelik tutumu gibi nedenlerle bir grup sendikacı Türk-İş ile yollarını ayırmış ve 1967 yılında DİSK’i kurmuştur. Referans grubu bireyin davranışlarını ve kendini değerlendirdiği, örnek aldığı gruplardır.

1963-1970 döneminde grevde geçirilen gün sayısı;  1974-1980 yılları arasında greve katılan işçi sayısının altındadır. Bununla beraber  grevde geçirilen yıllık işgünü de yükselmiştir.

1980 sonrası iktisat politikalarının temel hedefleri dışa açık/ ihracata yönelik sanayileşme, küresel sermaye ile bütünleşme ve liberalleşmedir.

Tarımın istihdam içindeki payı yüzde 53’ten 25’e gerilerken sanayinin payı yüzde 20’den 25’e yükselmiştir. Tarımsal istihdamda meydana gelen düşüşün karşılığında hizmet sektöründe büyük bir sıçrama yaşanmıştır. Hizmet sektörünün istihdam içindeki payı yüzde 26’dan 49’a yükselmiştir. Tarım dışı çalışanların nicel ve oransal artışın ücretlilerin sayısını arttırmıştır. Ücretlilerin toplam istihdam içindeki payı yüzde 35’ten yüzde 61’e yükselmiştir. Tarımdaki çözülmeye paralel olarak ücretsiz aile işçiliğinde de hızlı bir düşüş yaşanmıştır.Dönem boyunca sigortalı işçi sayısı yaklaşık dört kat artmıştır. Sigortalı işçi sayısındaki bu artışın istihdam ve ücretli sayısındaki artış oranının çok üzerinde olduğu açıktır. Bunun anlamı kayıtlı istihdam oranının yükselmiş olmasıdır.

1982 Anayasası’nın 54. maddenin başlığı, grev hakkı ve lokavt şeklindedir. 1961 Anayasası’nda grev
hakkına yer verilmiş ancak lokavt ifadesine yer verilmemişti. Böylece lokavta anayasal bir statü
tanınmamıştı. 1982 Anayasasında ise lokavta yer verilmiştir. Bu değişiklik 1982 Anayasası’nın temel
yaklaşımı açısından önemli bir gösterge niteliğindedir. 1982 Anayasası, 1961 Anayasası’ndan farklı olarak lokavta yer vermiştir.

2821 sayılı Yasa ile din ibadet işlerinde çalışanlara, öğrencilere, özel öğretim kurumlarında öğretmenlik yapanlara ve özel güvenlik görevlilerine sendika üyeliği yasaklanmıştır. Ancak zaman içinde yapılan değişikliklerle, Sendikalar Kanunu’na göre işçi olan herkesin sendika üyesi olmasına olanak tanınmıştır.

Yasa aralarında bankacılık sektörünün de bulunduğu oldukça geniş grev yasakları getirmiştir. Can ve mal kurtarma işlerinde, cenaze ve tekfin işlerinde, su, elektrik, havagazı, termik santrallarını besleyen linyit üretimi, tabii gaz ve petrol sondajı, üretimi, tasfiyesi, dağıtımı, nafta veya tabii gazdan başlayan petrokimya işlerinde, banka ve noterlik hizmetlerinde, kamu kuruluşlarınca yürütülen itfaiye, sehiriçi deniz, kara ve demir yolu ve diğer raylı toplu yolcu ulaştırma hizmetlerinde, ilaç imal eden işyerleri hariç olmak üzere, aşı ve serum imal eden müesseselerle, hastane, klinik, sanatoryum, prevantoryum, dispanser ve eczane gibi sağlıkla ilgili işyerlerinde, eğitim ve öğretim kurumlarında, çocuk bakım yerlerinde ve huzurevlerinde, mezarlıklarda ve Millî Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığınca doğrudan işletilen işyerlerinde grev ve lokavt yasaklanmıştır.

275 sayılı Yasa belli hâllerde -mevzuat veya toplu iş sözleşmedeki haklara uyulmaması hâlinde- hak grevine de olanak vermekteydi. 2822 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu’na göre ise hak grevi siyasi amaçlı grev, genel grev ve dayanışma grevi kanun dışı grevdir.

1980 sonrasında sendikal haklarda yaşanan sınırlamalara paralel olarak sendikaların toplumsal,
iktisadi ve siyasal etkisi zayıflamıştır. Zorunlu işkolu sendikacılığı ilkesi nedeniyle sendika sayısından
bir azalma yaşanmış ve merkezileşme eğilimi artmıştır. Sendika kurmayı ve sendikalaşmayı zorlaştırıcı
yasal düzenlemeler nedeniyle sendikalaşma oranlarında düşüş yaşanmaya başlanmıştır. Üye sayıları giderek azalan sendikalar, büyüyen ve giderek daha esnek ve güvencesiz koşullarda çalışan yeni ücretli kitlesini örgütlemekte zayıf kalmıştır. Örgütlenmede yaşanan bu sınırlılık bir yandan mevzuat ve uygulamadan öte yandan sendikaların iç sorunlarından kaynaklanmaktadır.

Toplu iş sözleşmesi kapsamının en yüksek olduğu 1988’i esas alacak olursak toplu iş sözleşmesi kapsamı 1 milyon 590 binden 786 bine gerilemiştir. Diğer bir ifadeyle toplu sözleşme kapsamı yarı yarıya azalmıştır. Kamu kesiminde 900 bine yakın olan toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi sayısı 400 bin civarına gerilemiştir. Bu sayıya belediye çalışanları dâhildir. Kamudaki bu hızlı gerilemenin en önemli nedeninin özelleştirmeler ile dışsallaştırma (alt işveren ve hizmet satın alma) yöntemleri olduğu
bilinmektedir. Kamu kesimindeki toplu sözleşme kapsamı özel sektörden hızlı erimiştir. 1985 ve 1986 yıllarına göre kamu kesimindeki erime yüzde 50’den fazladır. Özel sektörde toplu sözleşme kapsamındaki işçi sayısı 300 bin civarına gerilemiştir. Bir diğer ifadeyle bu veriler özel sektörde toplu sözleşme kapsamının (fiilî sendikalaşma oranının) yüzde 3 civarına indiğini göstermektedir.

Tarımdaki çözülmeye paralel olarak ücretsiz aile işçiliğinde de hızlı bir düşüş yaşanmıştır. 1980’de toplam istihdamın yüzde 40’ını oluşturan ücretsiz aile işçiliği, 2010’da yüzde 14’e gerileyerek birinci istihdam kategorisi olmaktan üçüncü sıraya düşmüştür. Ücret ve maaşla çalışanların oranının yüzde 60’ı aşması çalışma ilişkileri açısından kritik öneme sahiptir.

Kamu çalışanları da 1990’lı yıllarda çok sayıda grev dışı eylem gerçekleştirdi. Kamu çalışanlarının grev hakkı yasal olarak tanınmadığı için grev dışı eylemler kamu çalışanları açısından tek toplu eylem aracı olarak öne çıktı. Kamu çalışanları çeşitli mitingler yanı sıra iş bırakma eylemleri de gerçekleştirdi.

275 sayılı Yasa toplu iş sözleşmesi ile grev ve lokavtı birlikte ve eşit haklar olarak ele almaktadır.
Oysa Anayasa’da grev bir hak olarak tanınırken lokavta yer verilmeyip sadece “işverenlerin hakları”
ifadesi ile yetinilmişti. Anayasa grev ve lokavtı eş değer tutmamış ve önemli bir hukuksal fark yaratmıştır. Ancak yasa ile bu fark ortadan kaldırılmış ve grev ile lokavt eşitlenmiştir.

Aidatın kaynaktan kesilmesi yöntemi (check off) sendikaların mali olarak güçlenmesine
yol açmıştır.

1963 yılında çıkarılan 274 sayılı Sendikalar Yasası ile 3008 sayılı Yasa’da var olan işçi temsilciliğinin yerini işyeri sendika temsilciliği almıştır.

1961 Anayasasının 51. maddesi sendikalaşma hakkını sadece işçilere ve işverenlere tanımış, kamu görevlilerinin sendika hakkı konusunda ise bir hükme yer vermemiştir.

1970 yılında AP Hükümeti döneminde kabul edilen 1317 sayılı Kanun ile 274 sayılı Sendikalar Kanunu’nda çok sayıda değişiklik yapıldı. Bu değişikliklerin en önemlisi sendika, federasyon ve konfederasyon kuruluşuna ilişkin baraj koşuluydu. Yasaya göre, bir işçi sendikasının Türkiye çapında
faaliyet gösterebilmesi için kurulu bulunduğu işkolunda çalışan sigortalı işçilerin en az üçte birini, işçi federasyonlarının aynı işkolunda mevcut sendikalardan en az ikisini bir araya getirmeleri ve o işkolunda çalışan sigortalı işçilerin en az üçte birini temsil etmeleri gerekiyordu.

1960 sonrasında işveren örgütlenmesinde artış ve merkezileşme yaşanmıştır. 15 Ekim 1961 tarihinde aralarında Madeni Eşya Sanayicileri Sendikasının (MESS) da olduğu altı işveren sendikası, İstanbul İşveren Sendikaları Birliği adı altında bir üst kuruluş oluşturdular. İstanbul İşveren Sendikaları Birliğinin adı 1962 yılında Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK) olarak değiştirilmiştir.

1963-1980 yılları arasında gerçekleştirilen grevlere dair istatistiklere göre en az grev sayısının olduğu yıl 8 grev ile 1963’tür.

Dönem içi gelişmeleri de dikkate alarak bir değerlendirme yaptığımızda, 1963-1970 dönemi ile 1974-
1980 dönemi arasında belirgin bir fark olduğunu görmekteyiz. 1964-1970 döneminde yıllık ortalama
10 bin işçi greve katılırken 1974-1980 döneminde bu sayı 25 bini aşmıştır. Grevde geçen işgünü yıllık
ortalama 283 binden, 911 bine yükselmiştir. 1977-1980 döneminde ise grev eğiliminin daha da yoğunlaştığı görülmektedir. Bu dönemde greve katılan işçi sayısı yıllık ortalama 33 bine yaklaşırken, grevde geçen işgünü ise bir milyonu aşmıştır. 1963-1980 yılları arasında gerçekleştirilen grevlere dair istatistiklere göre en fazla grev sayısının olduğu yıl 220 grev ile 1980’dir.