ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 9

1960-80 döneminde çalışma ilişkilerini etkileyen bir diğer siyasal gelişme 1961 yılında 12 sendikacı tarafından Türkiye İşçi Partisi (TİP) adıyla bir işçi partisinin kurulmasıdır. TİP sendikaların siyasete müdahalesi açısından önemli bir adım olarak ortaya çıkmış ve 1965 seçimlerinde 15 milletvekili ile parlamentoya girmiştir.

12 Mart 1971 askeri muhtırası, 1961 Anayasası ile başlayan özgürlükçü yönelimde önemli bir duraksama ve kırılma yaratmıştır.

Malların ithal edilmesi yerine ülke içinde üretilmesi anlamına gelen ithal ikamesi 1960-1980 döneminin temel iktisat politikasıdır.

1961 Anayasası memurlar dâhil bütün çalışanlara sendikalaşma hakkı tanıyan ilk anayasadır.

1961 Anayasası’nın “toplu sözleşme ve grev hakkı” başlığını taşıyan 47. maddesi toplu sözleşme ve grev hakkını güvence altına alıyordu. Anayasa’nın 47. maddesi, toplu sözleşme hakkını işverenlerle olan ilişkilerinde iktisadi ve sosyal durumlarını korumak ve düzeltmek amacıyla özel olarak işçilere tanıyordu.

1317 sayılı Yasa ile sendikalara kendi işkollarındaki sigortalı işçilerin üçte birini temsil etme koşulu getiriliyordu.

Ülkemizde toplu pazarlık ve grevin kurumsallaşması 275 sayılı Yasa ile olanaklı olmuştur.

Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK), Türk-İş’ten on yıl sonra 1962 yılında kurulmuştur.

1990’lı yıllar Türkiye çalışma ilişkileri tarihinde gerek katılan işçi sayısı ve gerekse grevde geçen işgünü açısından en yoğun grevlerin yaşandığı dönemdir.

Türkiye’de gönüllü ve zorunlu üyelik sistemine dayalı çok sayıda işveren örgütü vardır. Bunların üçü zorunlu üyelik sistemine dayalı odalardan oluşan konfederasyonlardır: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB) ve Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu (TESK).

Çalışma ilişkileri açısından işçilerin muhatabı olan işveren örgütü ise Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu’dur (TİSK). TİSK, sendikalar yasasına göre kurulan ve faaliyet yürüten bir işveren örgütü olarak çalışma ilişkileri alanına yoğunlaşmıştır.

1989 Bahar Eylemleri gerek katılım gerekse sonuçları açısından 1980 sonrasının en önemli grev dışı işçi eylem dizisidir.

1980 sonrası, 1960-1980 döneminin aksine çalışma ilişkilerinde esneklik ve kuralsızlaşmanın (deregülasyon) ön plana çıktığı ve sosyal devlet yöneliminin zayıfladığı bir dönemdir. Bu döneme damgasını vuran temel gelişmeler 24 Ocak 1980 kararları ile başlayan yeni iktisat politikaları ve 12 Eylül 1980 askeri darbesi olmuştur.
12 Eylül 1980 askeri darbesinin toplumsal ve siyasal yaşamın tüm alanlarında yaratmış olduğu baskıcı ve otoriter sonuçlar çalışma ilişkileri alanında da çok ciddi biçiminde hissedilmiştir. 1961 Anayasası’nın sağlamış olduğu özgürlükçü zemin, 12 Eylül darbesi ile ortadan kaldırılmış ve ardından 1982 Anayasası, 2821 ve 2822 sayılı sendikal yasalar ile otoriter bir sendikal rejim inşa edilmiştir.
Dönem boyunca bir yandan yeni sendikal yasaların anti-demokratik hükümleri, öte yandan 24 Ocak 1980 sonrası izlenen iktisat politikaları sonucunda sendikal hareketin sayısal gücünde ve toplumsal etkisinde ciddi bir gerileme ortaya çıkmıştır.  Talas, 1980 sonrasını Cumhuriyet tarihinde
sosyal politikalara en yabancılaşmış dönem olarak tanımlamaktadır (Talas, 1992).

Türkiye’de istihdamın yapısı 1980 sonrasında ciddi bir dönüşüme uğramıştır. Tarımın istihdam içindeki payının (Batılı sanayileşmiş ülkelerle karşılaştırıldığında yüksek olmaya devam etmekle birlikte) 30 yıl gibi bir sürede çok hızla gerilediği açıktır. 1980’de tarım dışı istihdam yüzde 47 iken 2010 yılında yüzde 75’e ulaşmıştır. 1960’ta tarım dışı istihdamın payının yüzde 30 civarında olduğu düşünülecek olursa son 50 yıl içinde yaşanan değişimin boyutları daha iyi anlaşılmış olur. Tarımdaki bu hızlı çözülmenin ve kente göçün yeni sosyal sorunlar yarattığı ve çalışma ilişkilerinin önemini artırdığı açıktır.

1982 Anayasası ve 1983 yılında çıkarılan 2821 ve 2822 sendikal yasalar ile 1961 Anayasası’nın getirmiş olduğu özgürlükçü düzen ortadan kaldırıldı. 1982 Anayasası ve sendikal yasalar hazırlanırken büyük ölçüde işveren örgütlerinin görüşlerinin esas alındığı bilinmektedir.

Check-off; Sendika aidatının kaynaktan kesilmesi uygulaması.

Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu iki tür toplu iş sözleşmesi öngörmüştür: İşyeri ve işletme toplu iş sözleşmesi. Kanuna göre, bir toplu iş sözleşmesi aynı işkolunda bir veya birden çok işyerini kapsayabilir. Ayrıca fiilen birden çok işyerini ve işletmeyi kapsayan grup toplu iş sözleşmesi yapılması mümkündür. Ancak yasa işkolu ve ulusal ölçekli toplu iş sözleşmelerinin önünü kapatmıştır.

12 Eylül 1980 darbesi sonrasında sendikal haklarda yaşanan sınırlamalara paralel olarak sendikaların toplumsal, iktisadi ve siyasal etkisi zayıflamıştır. Zorunlu işkolu sendikacılığı ilkesi nedeniyle sendika sayısından bir azalma yaşanmış ve merkezileşme eğilimi artmıştır. Sendika kurmayı ve sendikalaşmayı zorlaştırıcı yasal düzenlemeler nedeniyle sendikalaşma oranlarında düşüş yaşanmaya başlanmıştır.

24 Ocak 1980 kararları ve 12 Eylül 1980 darbesi ile başlayan dönemin, toplu pazarlık düzeninde de kendini güçlü biçimde hissettirdiği bilinmektedir. 24 Ocak kararlarından kısa bir süre sonra toplu iş sözleşmelerinde izlenecek ana politikaları belirlemek amacıyla, hükümet tarafından Toplu Sözleşme Koordinasyon Kurulu oluşturulmuştur. Kurul, Başbakanlık Müsteşarı Turgut Özal imzasıyla özel sektör ve kamu sektöründe toplu iş sözleşmesi görüşmelerinde izlenmesini istediği ana prensipleri bir genelgeyle saptamıştır. Bu prensipler arasında sözleşmelerde yönetime müdahale niteliğindeki hükümlerin yer almaması, ek mali yükümlülükler getirecek yeni maddelere yer verilmemesi, kıdem tazminatına esas sürelerin artırılmaması, yıllık izin sürelerinin uzatılmaması ve haftalık çalışma saatlerinin azaltılmaması gibi konular yer alıyordu.

Kamu kesimi toplu iş sözleşmelerinin ortaklaşa yürütülmesi ve bunun düzenli bir yapıya kavuşturulması 1989 Bahar Eylemleri (Çelik, 1996) olarak adlandırılan yoğun işçi eylemleri öncesinde gerçekleştirildi. Kamu sözleşmelerinin merkezî koordinasyonla yürütülmesi hem toplu eylemlerin örgütlenmesi hem de toplu iş sözleşmelerinde alınan yüksek oranlı zamlar açısından son derece etkili olmuştur. Kamu toplu iş sözleşmeleri koordinasyon süreci, kamuda işyeri ve işletme ölçekli toplu pazarlığın yerine bir tür ulusal ölçekli toplu pazarlığın geçmesine yol açmış ve toplu pazarlığı merkezileştirici bir rol oynamıştır. Kamu sözleşmeleri, özel sektörde büyük ölçekli grup toplu pazarlıkları (metal, tekstil, çimento, cam, kimya) ile birlikte ele alındığında toplu iş sözleşmelerinde önemli bir merkezîleşme eğilimi göze çarpmaktadır. Kamudaki merkezileşme eğilimi doğrudan yeni-liberal iktisat politikalarının gelir kısıcı özelliklerine ve “mali disiplin” hedefine uygundur. Çünkü “mali disiplin” aynı zamanda ücretler üzerinde önemli bir basınç anlamına gelmektedir.