ÇOCUK GELİŞİMDE NORMAL VE ATİPİK GELİŞİM

Otizm spektrum bozukluğu (OSB), ileri düzeyde ve karmaşık nörolojik bir yetersizliktir. Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı’na göre OSB; sosyal iletişim ve etkileşimde yetersizlikler ile sınırlı ve yineleyici davranış örüntüleri, ilgiler ve etkinlikler ile kendini gösteren, belirtileri erken çocukluk döneminde ortaya çıkan ve günlük yaşamda sorunlara yol açan, genel gelişim gecikmesi ile açıklanamayan nörogelişimsel bir bozukluktur. OSB’ye yaklaşık olarak 68 çocuktan birinde rastlanmaktadır. Erkeklerin kızlara oranla dört kez daha fazla etkilendikleri bilinmektedir.

Göz iletişimi kurmama, gülümsediğinizde size gülümseyerek karşılık vermeme, ismi ile seslendiğinizde tepki vermeme, nesneleri takip etmeme, insanların dikkatini çekmek için herhangi bir ses çıkarmama, yardım ya da rica ifadelerini kullanmama ve diğer insanlarla ortak ilgi ya da zevkleri olmama durumları OSB olma olasılığına işaret eden ipuçlarıdır.

Bazı yineleyici davranış örnekleri; el sallama, ileri geri sallanma, daire içinde dönme, parmak şıklatma, başını sallama, dikkat çeken parlaklıklara bakma, gözlerinin önünde parmaklarını sürekli hareket ettirme, kulaklara vurma, oyuncakları sıralama, nesneleri döndürme, oyuncak arabaların tekerleklerini döndürme, hareket eden nesneleri izleme, şık anahtarlarını açma-kapama ve sesleri/duyduklarını tekrar etmedir.

OSB olan çocukların eğitiminde yönelik verilebilecek öneriler:OSB olan çocukların eğitiminde yönelik verilebilecek öneriler:Eğitim yoğun olmalıdır.(Haftada 20-40 saat) Birebir eğitime yeterince yer verilmelidir. Daha sonra çocuktaki ilerlemelere göre grup ya da kaynaştırma eğitimine geçilebilir.Eğitim kesintisiz olmalıdır (12 ay)Çocuğun bireysel özellikleri dikkate alınmalıdır: Eğitim, çocuk için etkili olan pekiştireçler, çocuğun duyusal özellikleri, çocuğun takıntıları, çocuğun beslenme ve uyku düzeni vb. dikkate alınarak tasarlanmalı ve yürütülmelidir.Eğitim sistematik olmalıdır.Her bir beceri küçük parçalara bölünmelidir. Her parça teker teker ve tekrar tekrar öğretilebilir olmalıdır.Öğretilen parçaların birleştirilmesi için düzenlemeler yapılmalıdır. Edinilen becerilerin genellenmesi için ek öğretimler yapılmalıdır.Çocuk, beklenmedik olaylara karşı önceden bilgilendirilmeli, gerekirse görsel materyaller kullanılarak oluşacak durum çocuğa anlatılmalıdır.Çocuğun güçlü ve zayıf yönlerinin farkında olunmalı ve eğitimi buna göre düzenlemelidir.Öğretmenler, eğitimin her aşamasında aile ile iş birliği içinde olmalı ve onları çocuğun ilerlemesi hakkında bilgilendirmelidir. OSB olan çocuklarda soyut düşünme sınırlı olduğu için, kavramlar onlar için somutlaştırılarak anlatılmalıdır. Bu bağlamda, çocuk için özel materyaller hazırlanmalıdır.Sınıfta kullanılan yönergeler basit, kısa ve net olmalıdır.Aile çocukları tanı aldığında kendini suçlamamalı, tükenmişlik duygusuna kapılmamalı, sabırlı olmalı ve bir an önce çocuklarının eğitim alması için harekete geçmelidir.Kendi çocuklarını en iyi aileler tanır. Bu nedenle çocuğun öğretmeniyle iş birliği içinde olmalı ve öğretmeni çocuk hakkında bilgilendirmelidirler.

Duygu ve davranış bozukluğu olan çocukların antisosyal ve başkalarına düşmanca davranma gibi davranışları sık ve yoğun biçimde sergilemesi dışa yönelim bozukluklarına örnektir. Ayrıca okuldan kaçma, yalan söyleme, başkalarına zarar verme; sınıf içinde öğretmeni görmezden gelme, kurallara uymama, kavga etme gibi davranışlar gözlenir. İçe kapanma, depresyon kaygı, gibi sorunların gözlendiği davranışlar ise içe yönelim bozukluklarına örnek olarak verilebilir.

Duygu ve davranış bozukluğu olan çocukların zekâ bölümlerine ilişkin elde edilen puanlarının normal gelişim gösteren çocukların aldıkları puanların altında olduğu saptanmıştır. Duygu ve davranış bozukluğu olan çocuklar okul başarıları düşük, sosyal becerilerde sınırlılıkları olan, hem içe dönük hem de dışa dönük davranışlar sergileyen çocuklardır. Duygu ve davranış bozukluğu söz konusu olduğunda ilk akla gelen sosyal ve davranışsal özellikler de olsa temel akademik davranışlarda da sınırlılık yaşadıkları ve okul motivasyonlarının düşük olduğu belirtilmektedir. Duygu ve davranış bozukluğu olan çocuklar, genellikle sosyal becerileri gerçekleştirmede sınırlılık yaşarlar; dolayısıyla akranları ile olan ilişkilerinde yetersizlik gözlenmesi olağan bir durumdur.

Duygu ve davranış bozukluğu olma olasılığına işaret eden ipuçları; sınıf içi etkinlikleri bozmak, öfkeli olmak, dikkatsiz olmak, dalgın olmak, sınıf kuralları hakkında bilgisi olmamak ve kuralları izlememek, konsantre olamamak, değişikliklere karşı aşırı direnç göstermek, düşük özgüvene sahip olmak, grup çalışmalarında zorluk yaşamak ve saldırgan davranışlar göstermek olarak sıralanmaktadır.

Duygu ve davranış bozukluğu olan çocuklar, ayrı eğitim ortamlarında değil genel eğitim ortamlarında eğitim görürler. Ancak bulundukları sınıfta ya da eğitim ortamında bazı uyarlamalara ihtiyaç duyarlar.

DEHB çocuk ve ergenlerde en sık görülen nörogelişimsel sorunlardandır. DEHB’nin nedeni bilinememekle birlikte nörolojik bir kökeni olduğu kabul edilmektedir. Erkeklerde kızlara göre daha sık gözlendiği ifade edilmektedir. Okul öncesi dönemde DEHB olan çocukların davranışları ancak aşırı ölçüde zarar verici olduğunda fark edilebilmektedir. Tıbbi süreçte çocukların dikkat eksikliği ve de hiperaktivitesine yönelik ilaçlar kullanılmaktadır ancak ilaç tek başına yeterli değildir. DEHB olan çocukların normal eğitim sınıflarında eğitim aldıkları görülmektedir.

Öğrenme güçlüğü oldukça sık rastlanan bir yetersizlik türüdür. Yapılan çalışmalar gözden geçirildiğinde öğrenme güçlüğünün nedenleri tam olarak belirlenememiştir. Zekâsı normal ya da normalin üstünde olan bireylerin, standart testlerde, yaş, zekâ düzeyi ve aldığı eğitim dikkate alındığında, okuma, matematik ve yazılı anlatımının beklenenin önemli ölçüde altında olmasıyla tanısı konulan bir bozukluktur. Okul ortamında öğrenme güçlüğü yaşayan çocukların karşılaştıkları en önemli sorunlardan birisi de okuma becerisine ilişkindir. Sadece okumada değil, aynı zamanda genel akademik başarıları da düşüktür. Öğrenme güçlüğü olan çocuklar, okul öncesinde hem de ilköğretim sürecinde normal eğitim sınıflarında eğitim alırlar.

Otizm spektrum bozukluğu (OSB), ileri düzeyde ve karmaşık nörolojik bir yetersizliktir. Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı’na göre OSB; sosyal iletişim ve etkile-simde yetersizlikler ile sınırlı ve yineleyici davranış örüntüleri, ilgiler ve etkinlikler ile kendini gösteren, belirtileri erken çocukluk döneminde ortaya çıkan ve günlük yasamda sorunlara yol açan, genel gelişim gecikmesi ile açıklanamayan nörogelişimsel bir bozukluktur. Özel eğitim içinde çok sık rastlanan yetersizlik türlerinden birisi olan OSB’ye yaklaşık olarak 68 çocuktan birinde rastlanmaktadır. Erkeklerin kızlara oranla dört kez daha fazla etkilendikleri bilinmektedir (www.cdc.gov). OSB olan çocukların çoğunda zihinsel yetersizliğin yanında farklı psikiyatrik bozukluklar da görülebilmektedir.

Sosyal yetersizlikler, OSB olan çocukların sosyal etkileşim kurmada en önemli sınırlılıklardan birisidir. OSB olan çocuklar, bebeklik dönemlerinden itibaren göz kontağı kurma, sese ve ismine tepkide bulunma, ilgilerini duygularını paylaşamama, sosyal etkileşim başlatamama, sosyal gülümseme gibi becerilerde sınırlılık gösterebilirler. Başkasının işaret ettiği yere bakma ya da ortak dikkat konusunda yetersizlik gösterebilmektedirler. Buna göre soruda geçen davranış sosyal özellik alanında incelenmektedir.

Bir çocuğa OSB tanısı konar konmaz eğitimine başlamak oldukça önemlidir. Haftada en az 25 saat ve yılda 12 ay boyunca çocuğun gereksinimleri dikkate alınarak hazırlanmış bir program çerçevesinde öğrenme etkinliklerinin planlanması gereklidir. Kullanılan eğitim ortamının fiziksel koşulları hem birebir hem de küçük grup eğitimi yapılmasına izin verecek büyüklükte olmalıdır. Planlamayı yaparken çocukları cesaretlendirecek ve çocukların öğrenmesine katkıda bulunacak etkinlikleri seçmekte fayda vardır. Bunun yanı sıra program sürekli izlenmeli ve gereksinim duyulduğu yerlerde uyarlamalar yapılmalıdır. Program içeriği hazırlanırken öğrenilecek olan hedef davranışların yeni davranışlar öğrenmeye katkısı olup olmayacağı dikkate alınmalıdır. Tüm bu uygulamalarda hem ebeveynler hem de aile bireyleri özel eğitim sürecinde aktif olarak yer almalıdır. OSB olan çocukların programlarında öncelikli olarak belirlenen konular; dil ve iletişime ilişkin beceriler, sosyal beceriler, günlük yaşam ve kendine bakım becerileri, problem davranışları azaltmak için bilimsel temelli uygulamalar, bilişsel beceriler, okulda gerçekleştirilmesi gereken becerilere ilişkin hazırlık becerileridir.

Duygu ve davranış bozukluğu; dışa yönelim ve içe yönelim bozuklukları biçiminde iki kategoride yer alır. Duygu ve davranış bozukluğu olan çocukların anti sosyal ve başkalarına düşmanca davranma gibi davranışları sık ve yoğun biçimde sergilemesi dışa yönelim bozukluklarına örnektir. Ayrıca okuldan kaçma, yalan söyleme, başkalarına zarar verme; sınıf içinde öğretmeni görmezden gelme, kurallara uymama, kavga etme gibi davranışlar gözlenir. İçe kapanma, depresyon kaygı, gibi sorunların gözlendiği davranışlar ise içe yönelim bozukluklarına örnek olarak verilebilir. Bu çocuklar özellikle sosyal becerileri gerçekleştirmede sınırlılık yaşarlar.

Duygu ve davranış bozukluğu olan çocuklar kendi içlerinde farklılıklar göstermekle birlikte, yine de bazı ortak özellikleri gözlemek mümkündür. Duygu ve davranış bozukluğu olan çocukların özelliklerini; (a) bilişsel ve akademik özellikler (b) sosyal özellikler, (c) davranışsal özellikleri biçiminde sıralamak mümkündür.

Duygu ve davranış bozukluğu olan çocuklara müdahale edilmediği takdirde, çocukların öğrenmeleri olumsuz yönde etkilenerek yaşam boyu süren bir sorun haline gelebilecektir. Duygu ve davranış bozukluğu olan çocuklar, ayrı eğitim ortamlarında değil genel eğitim ortamlarında eğitim görürler. Ancak bulundukları sınıfa ya da eğitim ortamında bazı uyarlamalara ihtiyaç duyarlar. Öncelikle öğretmen duygu ve davranış bozukluğu olan çocuk sınıfa gelmeden önce sındıdaki diğer çocukları hazırlamalıdır. Normal gelişim gösteren çocuklar ile duygu ve davranış bozukluğu olan çocukların zaman zaman etkinlikleri bir arada yapmaları sağlanabilir. Hem sınıfa hem de okul içinde uyulması gereken kurallar önceden belirlenmiş olmalıdır. Kurallar belirlendikten sonra sınıfa yer alan çocukların bu kurallara uyması sağlanmalıdır. Bunu yaparken de sınıfın olumlu bir ortam haline getirilmesi oldukça önemlidir. Sınıf etkinlikleri, var olan davranışlar yüzünden kesintiye uğruyor ise davranış değiştirme planı hazırlanmalıdır. Plan hazırlanmadan önce davranışın işlevleri belirlenerek işlevsel değerlendirme ve işlevsel analiz gerçekleştirilmelidir.

Dikkat çekmek için herhangi bir ses çıkarmama ve yardım ya da rica ifadelerini kullanmama otizm spektrum bozukluğunun belirtileridir. Değişikliklere karşı aşırı direnç gösterme ve düşük özgüvene sahip olma ise duygu ve davranış bozukluğunun belirtileridir.

DEHB olan çocuklar okul ortamında, dikkatsizlik, aşırı hareketlilik özelliklerinden dolayı eğitim sürecinde belirlenen hedef davranışları gerçekleştirmede güçlük yasamaktadırlar. DEHB olan çocukların özellikleri; (a) sosyal (b) işitsel ve görsel algılama, (c) davranışsal ve (d) akademik özellikler biçiminde sıralanabilir.

Öğrenme güçlüğü olan çocukların birbirlerinden farklı özellikleri dikkate alınarak DSM IV’ te dört kategori belirlenmiştir. Disleksia; okumada zorluk, diskalkuli; matematikte zorluk, disgrafi; yazmada zorluk ve başka türlü adlandırılamayan öğrenme güçlüğü olmak üzere 4 tip öğrenme güçlüğü vardır.

Öğrenme güçlüğü gösteren çocukların ortak özellikleri; algılamada güçlük, okuma-yazmada güçlükler, dikkat, dinleme, anlama ve hatırlamada güçlükler, dil ve iletişim güçlükleri, akademik alanda güçlükler, sosyal becerilerde yetersizlikler, motor becerilerde görülen yetersizliklerdir.