ÇOCUK GELİŞİMDE NORMAL VE ATİPİK GELİŞİM

Zihin yetersizliğinin birçok nedeni olduğu görülmekle birlikte zihin yetersizliğinin (a) doğum öncesi, (b) doğum anı ve (c) doğum sonrası olmak üzere üç gruba ayrılarak incelenebileceği belirtilmektedir, (AAIDD, 2010).
a. Doğum öncesi nedenler: Kromozomal bozukluklar, metabolik bozukluklar, annenin yaşı, annenin hamilelikte kötü beslenmesi, annenin hamilelikte sağlık açısından bakımsız kalması, sigara, alkol, uyuşturucu ilaç kullanımı, annenin geçirdiği kazalar, anne karnında bebeğin beyin gelişimi ile ilgili nedenlerdir.
b. Doğum anı nedenler: Bebeğin doğum sırasında oksijensiz kalması, prematüre doğum, beyin incinmesi, düşük doğum ağırlığı gibi nedenlerdir.
c. Doğum sonrası nedenler: Travmatik beyin incinmesi, yetersiz beslenme, yetersiz bakım, çocuğun geçirmiş olduğu kazalar, ailenin yetersiz eğitim durumu, aile içi şiddet, ailenin olmaması, yetersiz erken eğitim ve özel eğitim hizmetleri, yetersiz aile desteği gibi nedenlerdir. Doğru cevap B'dir.

Bilişsel özellikler; hatırlama, öğrenme hızı, dikkat, genelleme ve kalıcılık olarak sıralanabilir. Hatırlama (Bellekte tutma); zihin yetersizliği olan bireyler edindikleri bilgileri hatırlamada güçlük yaşarlar, edindiği becerileri kısa süreli bellekte saklayıp uzun süreli belleğe aktarmada zorlanırlar. Soyut terimleri ve kavramları oldukça güç anlarlar, edindiği bilgileri organize etmede, kullanmada ve yeniden hatırlamada güçlük yaşarlar. Öğrenme hızı; yeni bilgi ve becerileri öğrenmeleri ve edinmeleri yavaştır. Geç ve güç öğrenirler, becerileri öğrenme sırasında kişi desteğine, ipuçlarına ve çok sayıda denemeye gereksinim duyarlar. Aynı zamanda öğrenmelerine ilişkin geri bildirim verilmesi oldukça önemlidir. Dikkat; dikkat süreleri kısa ve ilgileri dağınıktır. Bu nedenle yeni bilgi ve becerileri edinme, edindiği bilgiyi hatırlama ve genellemede güçlük yaşamaktadırlar. Genelleme ve Kalıcılık; zihin yetersizliği olan bireyler edindikleri çoğu bilgiyi korumada ve edindiği bilgi ve becerileri bir başka kişi ve ortamın varlığında sürdürmede güçlük yaşamaktadırlar Sosyal gelişim özellikleri incelendiğinde, zihin yetersizliği olan bireyler arkadaş edinme ve sürdürmede güçlük yaşamaktadırlar. Arkadaş edinseler de arkadaşlık ortamında liderlik üstlenmek istemezler. Doğru cevap C'dir.

Tanılama ve değerlendirmede amaç bireylerin özelliklerinin tüm yönleriyle betimlenmesini sağlamak, yeterli ve yetersiz olduğu gelişim alanlarını belirlemeye çalışmak buna uygun eğitim ortamlarına yerleştirmeye çalışmaktır. Zihin yetersizliği olan bireylerin tanılanmasında Türkiye’ de Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinde (RAM) oluşturulan ekip tarafından standart testler (Stanford-Binet zekâ testi, Wechsler) ve bireyin özelliklerine uygun ölçme araçları kullanılır. Tıbbi ve eğitsel tanılama olmak üzere iki aşamalı bir tanılama süreci vardır. Tıbbi Tanılama ile; hastaneler ya da kliniklerde nörolojik muayeneler, psikolojik değerlendirmeler yapılmakta, RAM’ da uygulanan standart zekâ testleri uygulanmakta, rapor hazırlanarak bireyler eğitim ortamlarına önlendirilmektedir. Eğitsel Tanılama; Zihinsel yetersizliği olan bireylerin özellikleri ve yetersizlikten etkilenme dereceleri birbirinden farklıdır. Bu nedenle bireyin erken çocukluk döneminden başlanarak bireyin tüm gelişim alanlarındaki gereksinimleri belirlenmeye çalışılır. Bu amaçla eğitsel tanılama yapılır. Eğitsel tanılamayla; bilişsel-duygusal-eğitsel performans düzeyi belirlenmeye çalışılır, gözlem ve ölçüt bağımlı testler, davranış dereceleme ölçekleri, görüşmeler, psikolojik değerlendirmeler gerçekleştirilerek bireyler için nelerin nasıl planlanacağına karar verilmektedir. Doğru cevap D'dir.

Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezleri; farklı disiplin alanlarından uzmanların yer aldığı (dil-konuşma terapisti, işitme ve zihin yetersizliği olan bireylerin öğretmenleri, fizyoterapist, psikolog gibi) diğer eğitim kurumlarına devam eden bireylere ek destek sunmak, yeni bilgi ve beceriler edinmelerini sağlamak ve diğer eğitim ortamlarında edinilemeyen ek hizmetlerin verilmeye çalışıldığı kurumlardır. Doğru cevap E'dır.

İşitme yetersizliği olan bireylerin özellikleri incelendiğinde, dil ve konuşma gelişimi, bilişsel gelişim, sosyal ve duygusal gelişim ön plana çıkmaktadır. Her birey iletişim yeteneği ile donanımlı olarak dünyaya gelir ve doğduktan sonra da yaşadığı kültürün dilini öğrenerek diğer bireylerle iletişim kurar. Ancak işitmede meydana gelen kayıplar sonucu bireylerin dil gelişimleri hafif dereceden ağıra doğru gecikme gösterir. Doğru cevap E'dir.

Eğitim Ortamları ve Uygulamalar
Yatılı okullar; öğrencilerin tüm zamanlarını geçirdiği ayrı eğitim ortamlarıdır. Gündüzlü özel eğitim okulları; normal gelişim gösteren akranlarından ayrı eğitim almaktadırlar, sadece işitme yetersizliği olan bireylerle birlikte eğitim alınan eğitim ortamlarıdır. Genel eğitim okullarında özel eğitim sınıfları; işitme yetersizliği olan bireylerin normal gelişim gösteren akranlarıyla aynı genel eğitim okulunu paylaştığı ancak eğitimin özel sınıfta sürdürdüğü eğitim ortamlarıdır. Kaynaştırma sınıfları; işitme yetersizliği olan bireylerin akranlarıyla birlikte eğitim aldığı eğitim ortamlarıdır. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliğin (2012) 38. maddesinde de bu okullara devam edebilecekleri belirtilmekte ve “işitme ve ortopedik engellilerin eğitimlerini sürdürecekleri üçüncü 4 yıllık (9, 10, 11 ve 12’ nci sınıflar) özel eğitim meslek liseleri açılabilir” ibaresi de yer almaktadır. Doğru cevap D'dir.

Yapısal yetersizlikler: Gözün yapısal olarak gelişmemesi, hasara uğraması, optik ya da kas sisteminde arıza olması durumudur. Doğum öncesinde olabileceği gibi doğum sonrası da oluşabilir. Kalıtsal yolla görme yetersizliği geçebilir ve doğumdan sonra göz ile ilgili bir travma geçirilince görme kaybı oluşabilir (Peirano, 2013).
Kortikal görme yetersizliği: Doğum anında beynin oksijensiz kalması, kafatasının yaralanması, beynin bir bölümünde merkezî sinirlerde hasarların oluşması ile meydana gelir. Beyindeki görme merkezinde hasarlar oluşmakta ve beyne iletilen uyaranlar istenilen şekilde algılanamamaktadır (Peirano, 2013).
Çevresel faktörler: Çok kuvvetli ışığa maruz kalma, güneş ışınlarına maruz kalma parlak ışık da görme yetersizliğine neden olmaktadır. Görme yetersizliğinin en yaygın nedeni kalıtımdır. Doğru cevap C'dir.

• Okul içi ve dışında hareket etmesini engelleyici her türlü uyaran öğrenciye tanıtılmalı (dokunması sağlanmalı ve mesafesi, yeri), yapılan değişiklikler olursa öğrenciye tanıtılmalıdır.
• Çevre düzenlemesi ile sesli yönergeler kullanılarak öğrenci hareket etmesi için yönlendirilmelidir.
• Ders etkinliklerinde sesli bilgisayar destekli programlar kullanılarak etkili öğrenme yaşantıları sağlanmalıdır. Öğrenciler için soyut derslerde dokunsal ders malzemeleri kullanılmalıdır.
• Okuma-yazma, matematik ve diğer ders etkinliklerinde Braille alfabesinin, sesli öğretim araçlarının kullanımı, dokunsal araçların kullanımı sağlanmalıdır.
• Öğretim etkinliklerinde akranlarından yararlanılmalı akran öğretimi yapılmalıdır.
• Az gören öğrenciler için sınıfta oturma düzeni, ışık durumu uyarlanmalı, sınıf ve okul tüm ayrıntıları ile tanıtılmalı (renk, ve şekil), nesne yerleri tanıtılmalı, girişçıkış yerleri tanıtılmalıdır. Aynı sistematik düzenleme ve önlemleri aileler evde ve diğer sosyal ortamlar için yapmalıdırlar.
• Görsel materyallerde şekil-zemin zıtlığı, yazıların büyüklüğü, kullanılan materyaller, resimlerin renkleri ve görselliği az gören öğrenciye uygun olmalıdır. Doğru cevap B'dir.

Serebral Palsi: Doğum öncesi, sırası ve sonrasında beyindeki zedelenme ile kaslardaki işleyişte ve eşgüdümde yetersizlik sonucu vücudun hareket ve kas sisteminde oluşan nöromüsküler bozukluktur. Spastik tip; Beynin hasarlı kısmından gelen yanlış emirler bireyin hareketini güçleştirici ve vücutta tutulmalar oluşarak hareket kayıplarına yol açar. Atetoid; hareketler düzensizdir, bükülme hareketlerini yapamazlar, kollar istemsiz olarak sallanır, istemsiz kaş-göz hareketleri vardır, dudak ve dil kaslarını kontrol güçlükleri bulunmaktadır ve yürürken silkinir şekilde yürürler (Moss, 2013). Ataksia Tip; duruş, denge el kontrolünde yetersizlik, titreme ve sıçramalar görülür. Rigitidi; nadiren görülür. Kaslar çok gergindir ve bu durum süreklilik gösterir, eğilme ve uzanmakta güçlük yaşarlar. Hipotonik Tip; tüm vücut kaslarında özellikle boyun ve gövde kaslarında gevşeklikle görülür. Karışık tip; Serabral palsinin tüm tiplerini içerir. Çoğunlukla spastik tip ve atetoid birlikte görülür. Doğru cevap A'dır.

Zihin yeterliği zekâ testlerinden elde edilen puanlara göre belirlenebilir. Normal gelişim gösteren bireyin zekâ testlerinden elde ettiği puan 100 olarak belirtilirken, zekâ bölümü puanının 70 ya da daha altı olduğunda bireyin zihin yetersizliğinin olduğundan söz edilmektedir.

Kromozomal bozukluklar zihin yetersizliğinin doğum öncesi nedenlerinden biridir.

Zihin yetersizliği olan bireyler fiziksel gelişimlerinde ve sağlık ile ilgili alanlarda normal akranlarına oranla daha fazla güçlükler yaşarlar.

Doğum sonrasında çocuğun yakalandığı kızamık, menenjit,
meniere hastalığı, orta kulak iltihabı, aşırı gürültüye maruz kalma, başa alınan ağır darbeler gibi durumlar işitme kaybına neden olmaktadır (Jackson, 2013).

Kemik iletim testi ile duyusal-sinirsel işitme kaybının olup olmadığı belirlenmeye çalışılmaktadır.

Kortikal görme yetersizliği: Doğum anında beynin oksijensiz kalması, kafatasının yaralanması, beynin bir bölümünde merkezî sinirlerde hasarların oluşması ile meydana gelir.

Fiziksel yetersizlik ortopedik yetersizlik terimi kullanılarak
tanımlanabilir. Ortopedik yetersizlik doğum anomalileri, çocuk felci ve tüberküloz gibi ciddi sağlık sorunlarının oluşturduğu yetersizlikleri ve serebral palsi, omurilik iltihabı ve kırık ya da yanıkların neden olduğu yetersizlik durumunu içermektedir (IDEA, 2004).

Serebral palsi; doğum öncesi ya da bebeklikte oluşan, duruş ya da hareketleri etkileyen nörolojik bir bozukluktur.

Epilepsi; tekrarlayan nöbetlerle karakterize olan, beyindeki düzensiz elektrik boşalmaları sonucunda ortaya çıkan nörolojik bozukluktur.

Zihin yetersizliği olan bireylerin tanılanmasında Türkiye’ de Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinde (RAM) oluşturulan ekip tarafından standart testler (Stanford-Binet zekâ testi, Wechsler) ve bireyin özelliklerine uygun ölçme araçları kullanılır.

Zihin yetersizliği olan birey Türkiye’ de Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde (2012) “zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim dönemimde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan birey” olarak tanımlanmıştır.