CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK NESRİ

“Mektup”, kelime olarak Arapçada “yazılı nesne, yazılmış şey” anlamına gelmektedir. En eski haberleşme araçlarından biri olan mektup, sosyal yaşantımızda sıkça başvurduğumuz yazılı bir anlatım türüdür. Edebiyatın en eski türlerinden biri olan mektubun yazıyla yaşıt olduğu söylenebilir. Yazının bulunuşuyla birlikte mektuplaşmalar da başlamıştır. Ancak Latin yazarı Ciceron’un bu türe kimliğini kazandırdığı bilinmektedir (Özdemir, 1981, 167). Bu türün elde bulunan en eski örnekleri Mısır firavunlarının yazdığı diplomatik mektuplar (MÖ XV.-XIV. yüzyıllar) ile Hitit krallarının Boğazköy arşivinde bulunan mektuplardır. Mektuplar yalın ve içtendir. Konu alanları sınırsızdır. Yaşamın ve yaşanılanların değişik yönleri (gözlemler, duygular, dedikodular, haberler, düşünceler, yorumlar, kaygılar, korkular, özlemler, istekler vb.) mektupların konusu olabilir.

Özel Mektuplar: Birbirleriyle yakın ilişki içinde olan insanlar arasında yazılan mektuplardır. Mektubun içeriği sadece yazan ve yazılanı ilgilendirmektedir. Aynı zamanda bu tür mektupların gizliliği vardır. Bu gizlilik kanunlarla korunmaktadır. Özel mektuplar akla gelebilecek her konuda yazılabilirler. Duygular, düşünceler, gözlemler, yaşantılar bu tür mektupların konusu içine girebilir. Doğal, içten ve sade bir anlatım tarzıyla yazılır.

Latinlerde iyice işlenen ve gelişen mektup türünün bu dönemdeki en belirgin ismi Çiçero’dur. Konularının çeşitliliği ve yazanların kişilikleriyle zenginleşen mektuplara, Orta Çağ’ın skolastik düşüncesinden sonra başlayan hümanizmin ilk yayılışı sırasındaki Rönesans İtalya’sında rastlanır. Bu dönemde Aretino, Tasso ve Ariosto’nun mektupları önemlidir. Avrupa’da 15. yüzyıldan 19. yüzyıla gelinceye kadar Machiavelli, Michalengello, Mozart, Vagner, Racine, Leopardi, Goethe, Schiller, Madame de Sevigne, Dostoyevski, Puşkin gibi sanatçıların yazdıkları mektuplar bu türün güzel örneklerini oluşturmaktadır. Türün en büyük ustasının Voltaire olduğu bilinmektedir. Avrupa edebiyatlarında olduğu gibi Doğu edebiyatlarında da mektubun tarihi eskidir. İslamiyet’ten önce Arap edebiyatında bir tür olarak mektup vardı. “Mükatebe” ve “Mürasele” denilen bu tür, İslamiyet’in ilk yıllarında da kullanılmıştır. Bu dönemde Hz. Muhammed’in değişik toplulukları İslamiyet’e davet etmek üzere yazdığı mektuplar önemlidir.

Dilimizde, mektup karşılığı olarak kullanılan kelimelerin fazlalığı dikkat çekmektedir. Dostluk, kardeşlik, sevgi belirten mektuplara; “muhabbetname” “meveddetnâme”, “uhuvvetnâme”; rütbe olarak astın üste yazdığı mektuplara; “arıza”, “şukka”; alçak gönüllüğü göstermek için bazen “varakpâre” dendiği görülmektedir. Âşık edebiyatında mektuba; “kağıt”, “gam yükü”, “gönül dili”, “çile bohçası” şeklinde isimler verilmiştir.

Tanzimat’tan sonraki edebiyatımızda mektupları kitap hâlinde toplanan sanatçıların varlıkları dikkat çekmektedir. Namık Kemal (Namık Kemal’in Hususi Mektupları, 3 cilt), Abdülhak Hamit Tarhan (Mektuplar, 2 cilt), Ahmet Mithat-Muallim Naci (Muhaberat ve Muhaverat), Ziya Gökalp (Limni ve Malta Mektupları), Cahit Sıtkı Tarancı (Ziya’ya Mektuplar), Ahmet Hamdi Tanpınar (Mektuplar) bu sanatçılar arasında yer almaktadır.

Namık Kemal, Batılı anlamda eleştiriyi mektuplarıyla edebiyatımıza taşımıştır. Ziya Gökalp, sürgün gittiği Malta’da yazdığı mektuplarda zaman zaman felsefi, sosyal ve eğitim konularına değinmiş, mesajlar vermiştir. Cahit Sıtkı Tarancı’nın Diyarbakır, Paris, Burhaniye ve Ilıca’dan Ziya Osman Saba’ya 1930- 1946 yılları arasında yazdığı mektuplar Cumhuriyet Dönemi’nin bu türde yayımlanan en geniş kapsamlı kitapları olarak nitelendirilebilir. Sabahattin Eyüboğlu’nun Necati Cumalı’ya yazdığı mektupta türün özelliklerini görmek mümkün. Özel mektup türünün bir örneği olan bu mektup yayımlandığı için yazınsal bir mektup hâline dönüşmüştür. Anlatım tarzının doğal, içten ve yalın olduğu dikkati çekmektedir.

Söylevler çok çeşitli konularda verilebilir. Ortak özellik, bir topluluk karşısında söylenmek için hazırlanmış ve söylenmiş olmasıdır. Söylevlerde öncelikle konu ve amaç belirlenir; hitap edilecek toplumun kültür, bilgi ve görgü seviyesi göz önüne alınır. Konuya uygun malzemeler, inandırıcı kanıtlar toplandıktan sonra konuyla ilgili incelemeler ve gözlemlere geçilir. Gereken ön hazırlıklar bittikten sonra fikirlerin önem sırasına göre öncelikleri belirlenir ve konu belli bir plana oturtulur. Metnin giriş bölümünde amaç dile getirilir. İsteğe bağlı olarak dikkat çekmek amacıyla bu bölümde bir özdeyiş, bir olay ya da bir anıya yer verilebilir. Gelişme bölümünde ise konu ayrıntılı olarak ele alınır. Konuyla ilgili tezler ileri sürülür, düşünceler dile getirilir, örnekler verilir, belgeler, kanıtlar sunulur. Karşıt görüşler ele alınarak çürütülmeye çalışılır. Ele alınan konuyla ilgili olarak kesin bir yargıda bulunulmaya çalışılır. Sonuç bölümü söylevin en önemli bölümüdür.

Söylevlerde cümleler genellikle kısadır. Devrik cümleler tercih edilir. Sözcükler, cümleler çarpıcı, açık ve anlaşılırdır. Daha çok haber kipi veya mastar hâlindeki fiiller kullanılır. Basmakalıp sözler ve deyimlerden kaçınılır.

Halide Edip Adıvar’ın özellikle Mondros Mütarekesi’nden sonra İstanbul ve İzmir’in işgal edildiği sıralarda, 16 Mayıs 1919’da Sultanahmet’te düzenlenen protesto mitingindeki konuşması, Hamdullah Suphi Tanrıöver’in 30 Mayıs 1919’da İkinci Sultanahmet Mitingi’nde İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalini protesto konuşması, Mehmet Emin Yurdakul’un 23 Mayıs 1919 günü Sultanahmet Meydanı’nda 200.000 kişiye seslendiği konuşma, Süleyman Nazif’in 1920’de İstanbul Üniversitesi Konferans Salonu’nda düzenlenen Piere Loti gününde yaptığı konuşma, Mustafa Kemal Atatürk’ün 15-20 Ekim 1927 tarihlerinde Cumhuriyet Halk Partisi İkinci Kurultayı’nda 36.5 saat süreyle okuduğu Nutuk’u, Gençliğe Hitabe’si ve Cumhuriyet’in 10. yılında okuduğu 10. Yıl Nutku siyasi söylevler arasında değerlendirilebilir.

Söylev ile ilgili en önemli kaynak eserin Aristo tarafından MÖ 330 yılında Retorika adıyla yazıldığı bilinmektedir. Aristo’dan sonra hitabet konusunda çalışan en büyük düşünürlerden biri de Cicero’dur. Cicero, döneminin en önemli Romalı hatibi, avukatı ve politikacısı olarak tanınmaktadır. En önemli eserlerinden biri olan ‘De re publica’da siyaset felsefesine dair görüşlerini belirtmiştir. Söylevin eski Yunan’da ortaya çıkmasının ardından pek çok düşünür bu kavramı ele alarak geliştirmeye çalışmış ve araştırmalar yaparak eserler ortaya koymuşlardır. Bu düşünürlerden birisi de Farabi’dir. Aristo’nun ve Platon’un eserlerinden etkilenerek söylev konusunda araştırmalar yapan Farabi, ‘Fusulül Medeni’ isimli yapıtında, iyi bir devlet adamının sahip olması gereken özellikleri sıralarken güzel söz söyleme yeteneğinden ayrıca bahsetmiştir.

“Mektup”, kelime olarak Arapçada “yazılı nesne, yazılmış şey” anlamına gelmektedir.

Mektup; bir haberi, dileği, duyguyu birine iletmek için kullanılan; konu sınırlaması olmadan bütün hayatı içine alabilen; yazanın iç dünyasını, dünyaya ve hayata bakışını yansıtan bir yazı türü ve iletişim aracıdır.

Bu türün elde bulunan en eski örnekleri Mısır firavunlarının yazdığı diplomatik mektuplar (MÖ XV.-XIV. yüzyıllar) ile Hitit krallarının Boğazköy arşivinde bulunan mektuplardır.

Mektuplar; özel mektup, iş mektubu ve edebî- felsefi mektup olmak üzere üç gruba ayrılabilir.

Edebî ve Felsefi Mektuplar: Herhangi bir düşüncenin, görüşün açıklanması; bir tezin savunulması için yazılan mektuplardır.

Dilimizde, mektup karşılığı olarak kullanılan kelimelerin fazlalığı dikkat çekmektedir. Dostluk, kardeşlik, sevgi belirten mektuplara; “muhabbetname” “meveddetnâme”, “uhuvvetnâme”; rütbe olarak astın üste yazdığı mektuplara; “arıza”, “şukka”; alçak gönüllüğü göstermek için bazen “varakpâre” dendiği görülmektedir. Âşık edebiyatında mektuba; “kağıt”, “gam yükü”, “gönül dili”, “çile bohçası” şeklinde isimler verilmiştir.

Bir kişinin topluluk karşısında bir düşünce ve inancı savunmak ve onu topluluğa aşılamak amacıyla yaptığı etkili konuşmaya söylev (nutuk) denir. Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük’te etkili söz söyleme sanatı olarak geçmektedir. Söylev sanatına “hitabet”, söyleyene de “hatip” denir.

Metnin giriş bölümünde amaç dile getirilir. İsteğe bağlı olarak dikkat çekmek amacıyla bu bölümde bir özdeyiş, bir olay ya da bir anıya yer verilebilir. Gelişme bölümünde ise konu ayrıntılı olarak ele alınır. Konuyla ilgili tezler ileri sürülür, düşünceler dile getirilir, örnekler verilir, belgeler, kanıtlar sunulur. Karşıt görüşler ele alınarak çürütülmeye çalışılır. Ele alınan konuyla ilgili olarak kesin bir yargıda bulunulmaya çalışılır. Sonuç bölümü söylevin en önemli bölümüdür. Konuyla veya öne sürülen tezle ilgili yargılar, olabildiğince çarpıcı ve etkili şekilde bu bölümde toparlanır.

Bilimsel ve Kültürel Söylev: Belli bir kültürel derinliğe sahip düşünce adamları ve sanatçıların farklı fikir, sanat ve kültür konularında verdikleri konferanslar, genele açık bilimsel toplantı, panel ve sempozyumlarda yapılan akademik konuşmalar bu gruba girmektedir.

Yakın tarihimiz için en önemli söylev örneği Mustafa Kemal Atatürk tarafından önce kaleme alınmış, sonra kendisi tarafından okunmuş olan Nutuk’tur. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk’unu 15–20 Ekim 1927 yılında Cumhuriyet Halk Fırkasının İkinci Kurultayı’nda günlük ortalama 6 saat olmak üzere toplam 36 saat 31 dakikada okumuştur.