DİPLOMASİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 16

Osmanlı Devleti’nin diplomasi alanında sonraki en önemli adımları II. Mahmud zamanında atılmıştır. Bu padişah dönemindeki bir gelişme, 1821’de Bâbıâli’de Reisülküttaplığa bağlı bir Tercüme Odası kurulmasıdır. Doğru cevap C'dir.

1832 yılından beri Reisülküttaplık makamında bulunan Mehmet Akif Efendi Hariciye Bakanı unvanını alan ilk devlet adamı olmuştur. Dürüst bir kişi olmakla beraber diplomasinin inceliklerinden habersiz olan Mehmet Akif Efendi -tarihimizde Miyop Çörçil olayı diye geçen- İstanbul’da bir İngilizle ilgili yargı sorunu nedeniyle dört ay sonra azledildi. Doğru cevap B'dir.

1870’lere kadar görevde bulunanlar devletin diğer kesimlerinden naklen elçi olarak atanmışlardır. Meslekten yetişen ilk sefir ise 1872’de Atina’ya atanan Mahmut Esat Bey olmuştur. Doğru cevap E'dir.

Hristiyan Batı ülkeleri Osmanlıları yüzyıllar boyu geliştirdikleri uluslararası ilişkiler ve hukuk sistemine dahil etmede hevesli davranmadılar. Osmanlı Devleti’nin “Darül İslam-Darül Harp” ayrımına karşı, devletler hukukundan yararlanabilmesi için belirli bir medeniyet düzenine ulaşmasını şart koştular. Daha da önemlisi, Osmanlı Devleti’nden kendi çıkarları doğrultusunda, Kanuni Sultan Süleyman döneminden beri sağlamış oldukları ticari ve hukuki tavizleri garantiye almadan bu yönde adım atmaktan kaçındılar. 1939 yılında Mustafa Reşit Paşa tarafından hazırlanan Sultan Abdülmecit’in Tanzimat Fermanı bu garantiyi sağladı. Doğru cevap C'dir.

Venedik, İstanbul’un fethinin hemen ardından daimi elçi bulunduran ilk devlet olmuştur. Bunu 1475’te Polonya, 1497’de Rusya, 1525’te Fransa, 1528’de Avusturya, 1583’te 16. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlılara askerî ana maddeler sağlamaya başlayan İngiltere ve 1612’de Hollanda elçilikleri izlemiştir. 

Karşılıklılık kavramının söz konusu olmadığı bu dönemlerde, Avrupa devletlerinin İstanbul’da daimi elçi bulundurmaları Osmanlı Devleti’nin büyüklüğünün ve Osmanlı padişahlarına saygının bir işareti sayılır ve yabancı elçiler, ülkeleri adına talepte bulunmaya gelen misafirler olarak görülürdü. Nitekim, daimi elçilerin ve önemli bir diplomatik misyonla veya protokol gereği tahta çıkma veya barış akdi için Osmanlı Devleti’ne gelen fevkalade ve orta elçilerin, Osmanlı sınırından içeri girdikleri andan itibaren her türlü yol masrafları, ağırlama ve konaklama giderleri devlet tarafından karşılanırdı. 

Buna karşı, ilişkilerin bozulduğu hâllerde ‘aman’ ile gelmiş olan yabancı devlet elçisinin misafirlik statüsü iptal edilmekte hatta hapsedilmekteydi. Elçi hapsi uygulaması, savaş açılan ülkedeki Osmanlı tüccar ve uyruklarının iadesini sağlamak için de başvurulan bir yöntemdi. Son olarak 1799’da Mısır sorunu nedeniyle Fransa’ya savaş açıldığında Fransa Maslahatgüzârı Ruffin’in maiyeti ile birlikte Yedikule’ye hapsedilmesinden sonra, karşılıklılık ilkesine dayalı diplomasiye geçilen III. Selim döneminde elçi hapsedilmesi uygulamasından vazgeçilmiştir. 

İlk Çağlarda topluluklar arasında haberciler gidip gelmekte, özel amaçlı temsilci değişimi yapılmaktaydı. Mesaj taşıyanlar kutsal ve dokunulmaz sayılırdı. Keith Hamilton ve Richard Langhorne’a göre “diplomasinin doğuşu, ilk insan toplumlarının mesajı getireni yemektense mesajı dinlemeyi tercih ettikleri zamanlara gidebilir.” Haberciler genellikle bir mesaj değneği gibi tanıtıcı bir işaret taşır ve merasimle karşılanırlardı. Temsilci olarak kadınların gönderilmesi tercih edilir, zira onlara büyülü bir kutsallık atfedildiği gibi cinselliklerini kullanmalarının avantaj sağlayacağına inanılırdı. Hemen hemen sadece nadir taş veya toprak tabletlere yazılmış yazılardan oluşan ilk tarihî kayıtlardan bile bu dönemlerde diplomatik temasların oldukça sık olduğu sonucu çıkmaktadır. Bu kaynaklardan, toplumlar arasında çeşitli konularda anlaşmalar yapıldığı, bunların uygulanmasında -aynen bugün gibi- sorunlarla karşılaşıldığı, karşılıklı elçilere tanrısal güçler atfedildiği öğrenilmektedir. Elçilere legate veya nuncii denmesi ilkçağ değil ortaçağa ait bir özelliktir. Doğru cevap E’dir.

Güvenilir bilgi sahibi olduğumuz ilk diplomatik sistem Antik Yunan’da geliştirilmiştir. Eski Yunan diplomasisinin İÖ.700 yıllarındaki ilk izlerini edebiyatında, özellikle dünyanın diğer bölgelerine gezileri anlatan ve devletlerarası ilişkilere de değinen İlyada ve Odysseia’de bulabiliriz. Diğer bir kaynak da Yunan tarihinin son dönemini anlatan Thucydides’dir. Doğru cevap B’dir.

Hükümdarlar arasında elçi değişimi dışındaki alt düzey diplomatik temaslarda kullanılan önemli bir araç bir nevi pasaport denilebilecek “aman”dı. Aman sahibine İslâm diyarlarına girme olanağını verir ve yetkili makamların korumasını sağlardı. Aman resmî veya gayrıresmî olabilirdi. Resmî aman imam tarafından bir kişiye, bir gruba, hatta İslâm makamlarıyla barış imzalamış olan bir toprakta yaşayanların tamamına verilebilirdi. Böyle bir aman karşılıklılık esasına göre tanınırdı. Gayrıresmî olanı ise herhangi bir Müslüman tarafından sözlü olarak veya başka bir şekilde verilebilir, ancak aman sahibi olan kişi Müslüman topraklarında kötü bir davranışta bulunursa veren cezalandırılırdı. Müslüman olmayan birinin “aman”ı olmadan İslâm diyarına girmesi hâlinde verilecek ceza da oldukça esnekti; idam edilmekten, dört aylık bir ikamet sonunda sınıra götürülmesine kadar geniş bir yelpazeyi kapsardı. Doğru cevap D’dir.

Modern diplomasinin ilk temelleri Rönesans döneminde atılmıştır. 14. yüzyıl sonları ve 15. yüzyılda Kuzey İtalya’da, kendi aralarında ve Papa ile Kutsal Roma imparatoru nezdinde sürekli büyükelçi bulunduran Venedik, Milano ve Mantua şehir devletleri tarafından başlatılmış olan mukim büyükelçi değişimi uygulaması 15. yüzyılda İtalya’nın diğer bölgelerinde de kural hâline gelmiş, 16. yüzyılda da Kuzey ve Batı Avrupa’da yayılmıştır. XI. Louis’nin Fransız sarayına ilk defa Milano’lu bir büyükelçi 1463’te sürekli olarak atanmış, onu bir Venedik elçisi izlemiştir. Doğru cevap C’dir.

Her elçi başta resmî tören ve davetler olmak üzere her durumda diğer elçilere nazaran nisbi olarak en yüksek pozisyonu almak için sürekli mücadele ederdi. Bu konu o kadar önemli hâle geldi ki, bu yüzden savaşlar çıktı, savaşların sona ermesi gecikti. Büyük ülke hükümdarlarının küçük ülkelere öncelik sırasında ilerlemeyi rüşvet olarak teklif ettikleri görüldü Saray kabul törenlerinin yanısıra, yemeklerde veya müzakerelerde masadaki oturma düzeni, salonlara giriş sırası, anlaşma belgelerini imzalama sırası da sürekli ihtilaf konusuydu. Sonuçta öncelik yani protokol sırası sorunu ancak 1815 Viyana Kongresi sırası ve sonunda, bugün de geçerli olan bazı kuralların kabul edilmesiyle kalıcı çözüme kavuşma yoluna girmiştir. Doğru cevap B’dir.

1748 Aix-la-Chapelle anlaşması görüşmelerinde Fransızca alfabetik sırasının kabul edilmesi Fransa’nın diplomatik zaferi sayılır. Aslında Fransa’nın bu konudaki daha önemli başarısı bütün Viyana Kongresi sürecinde ve Kongre nihai senedinin yazılmasında Fransızcanın kullanılmış olmasıdır. Gerek Viyana Kongresi’nde gerek daha sonraları Aix-la-Chapelle ile 1763 Paris ve 1783 Andlaşmalarında, bu kullanımın geçici olduğunu belirten kayıtlar bulunmakta ise de 19. yüzyıl boyunca uluslararası ilişkilerde Fransızca özel bir yer işgal etmeye devam etmiştir. Doğru cevap E’dir.

Batılı ve Batılı olmayan hükûmetler arasındaki resmî ilişkilerin kurulmasında zora başvurma aslında istisnai bir durumdu. Şeriat kurallarının “kafirlere” karşı uyarılarına rağmen, Osmanlı İmparatorluğu ve İran yanında Fas ile Cezayir, Tunus ve Trablus Beylikleri Avrupa hükümdarları ile uzun süredir belli bir biçimde diplomatik ilişkiler içindeydi. İstanbul’da 16. yüzyıldan beri mukim büyükelçilikler bulunuyordu. 1790’larda III. Selim Londra, Paris, Viyana ve Berlin’de mukim büyükelçilikler açmıştı. 1849’da Tahran’da bir Osmanlı Büyükelçiliğinin kurulması Müslüman ülkeler arasında karşılıklı mukim diplomatik temsilcilik değişiminin ilk örneğiydi. Doğru cevap D’dir.

Avrupa’daki ve Kuzey Amerika’daki sanayi devrimleri, modern bankacılık sistemlerinin gelişmesi, pazar elde etme, ana madde sağlama ve yatırım olanakları yaratma konularındaki rekabet, ekonomik konuları diplomasi gündeminin en üst sıralarına taşımıştı. Avrupa’nın büyük güçleri Afrika ve Asya’daki siyasi amaçlarını gerçekleştirmek ve çıkar bölgelerini sağlamlaştırmak için bu kıtalara öncelikle ticari ve mali araçlarla nüfuz etmişlerdi. Görüldüğü üzere verilen maddelerin tamamı nedenler arasında bulunmaktadır. Doğru cevap E’dir.

Dışişleri bakanlıkları ve diplomatlar, eski diplomasinin yerini “yeni” diplomasinin almasından çok önce, Avrupa’daki resmî kurumlar ve elçilikler dışında doğrudan kamuoylarına ulaşmanın avantajlarını anlamışlardı. İlerideki çağlarda “kültürel ilişkiler diplomasisi” diye adlandırılacak olan, ülkelerin ulusal kültürlerini yabancı ülkelerde tanıtmaya dönük politikalar 19. yüzyıl sonundan itibaren uygulanmaya başlamıştı bile. Doğru cevap D’dir.

Elçilerin aynı zamanda görevleri gereği gittikleri ülkenin hükümdarı ve başbakanına Osmanlı padişahı ve sadrazamı tarafından yazılmış mektuplar götürdükleri ve “Name-i Hümayun” denilen bu mektupların gerek seyahat sırasında, örneğin sınırlarda gerekse kabul merasimlerinde, özel protokol uygulamalarına konu oldukları bilinmektedir.

1789'da tahta çıkan III. Selim dönemine kadar Osmanlıların yabancı ülkelerle ilişkileri tek yönlü kalmıştır.

Arapçada güven ve güvenlik anlamına gelen ve İslam ülkesine girmek isteyen bir kişi veya orduya müsade verildiğini gösteren belgeye aman adı verilir.

Osmanlı Devleti'nin yabancı devletlerle yaptığı her türlü anlaşma Seyhülislamın denetiminden geçerdi.

Venedik İstanbul'un fethinin hemen ardından daimi elçi bulunduran ilk devlet olmuştur.