DİPLOMASİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 17

Modern diplomasinin ilk temelleri Rönesans döneminde atılmıştır. 14. yüzyıl sonları ve 15. yüzyılda Kuzey İtalya’da, kendi aralarında ve Papa ile Kutsal Roma imparatoru nezdinde sürekli büyükelçi bulunduran Venedik, Milano ve Mantua şehir devletleri tarafından başlatılmış olan mukim büyükelçi değişimi uygulaması 15. yüzyılda İtalya’nın diğer bölgelerinde de kural hâline gelmiş, 16. yüzyılda da Kuzey ve Batı Avrupa’da yayılmıştır. XI. Louis’nin Fransız sarayına ilk defa Milano’lu bir büyükelçi 1463’te sürekli olarak atanmış, onu bir Venedik elçisi izlemiştir. Doğru cevap D'dir.

Elçinin dokunulmazlığına ilişkin kurallar pek az değişiklikle bugün de uygulanan sistemi çağrıştırıyorsa da uygulamada elçilerin dokunulmazlıklarına her zaman özen gösterilmiyordu. Örneğin elçilerin dokunulmazlıkları “genel çıkara hizmet etme” kuralına uymadığı ileri sürerek kolaylıkla yok sayılabiliyor veya bulundukları ülkenin hükümdarı aleyhine komplo yapmak gibi gerekçelerle gözardı edilebiliyor, hatta elçiler hapsolunuyor veya kötü muameleye maruz kalabiliyordu. Doğru cevap A'dır.

1748 Aix-la-Chapelle anlaşması görüşmelerinde Fransızca alfabetik sırasının kabul edilmesi Fransa’nın diplomatik zaferi sayılır. Aslında Fransa’nın bu konudaki daha önemli başarısı bütün Viyana Kongresi sürecinde ve Kongre nihai senedinin yazılmasında Fransızcanın kullanılmış olmasıdır. Gerek Viyana Kongresi’nde gerek daha sonraları Aix-la-Chapelle ile 1763 Paris ve 1783 Andlaşmalarında, bu kullanımın geçici olduğunu belirten kayıtlar bulunmakta ise de 19. yüzyıl boyunca uluslararası ilişkilerde Fransızca özel bir yer işgal etmeye devam etmiştir. Bu arada İngiliz dışişleri bakanlığının yabancı diplomat ve hükümetlerle İngilizcenin kullanılması konusundaki ısrarlı tutumları Fransızcanın bu hâkimiyetini uzun süre sarsamamıştır (Fransızlar bugün de, dillerinin uluslararası ilişkilerdeki bu tarihî üstünlüğünü savunsalar dahi, İngilizceye karşı bu davayı kaybettikleri açıktır). Doğru cevap C'dir.

1849’da Tahran’da bir Osmanlı Büyükelçiliğinin kurulması Müslüman ülkeler arasında karşılıklı mukim diplomatik temsilcilik değişiminin ilk örneğiydi.

İngiliz diplomatı Sir Victor Wellesley diplomasi ve dış politika kavramları arasındaki ayırımı şu şekilde özetlemiştir: ‘Diplomasi politika değil politikayı uygulayan araçtır. Bu iki unsur birbirini tamamlar zira biri diğerinin işbirliği olmadan harekete geçemez. Diplomasi dış politikadan bağımsız bir mevcudiyete sahip değildir, fakat her ikisi birlikte tek bir icra politikası oluşturur - politika stratejiyi saptar, diplomasi ise taktikleri’

Diplomasi teorisi esas itibarıyla, bugünkü haliyle bildiğimiz, ‘modern’ diplomasinin temellerinin atıldığı 15. yüzyıldan başlayarak Avrupa’da geliştirilmeye başlamıştır. ‘Modern diplomasi’ özel hukuki kurallarla korunan ve sürekli olarak dış ülkelerde veya uluslararası kuruluşların merkezlerinde ikamet eden diplomatların oluşturduğu bir ağın dış politika uygulama faaliyetleri şeklinde doğmuştur. Bu ağ ilk olarak İtaya yarımadasında 15. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış ve Münster ve Osnabrück Kongrelerini (1644-8) izleyen iki buçuk asır içinde belirli bir olgunluğa ulaşmıştır

O çağlardaki yazarların üzerinde durduğu ikinci konu, elçinin yabancı bir saraydaki hukuki statüsünün niteliğidir. Özellikle, diplomatın görevini yerine getirirken ne ölçüde ayrıcalık ve bağışıklıklardan yararlanması gerektiği konusu başta Grotius olmak üzere çeşitli düşünürler tarafından geliştirilen bir alandır. Bu konu esasen yüzyıllar boyu diplomasinin ana tartışma konularından birini oluşturmuş, bu tartışmalar ayrıcalık ve bağışıklıkların ancak 20. yüzyılda, Diplomatik İlişkiler Hakkındaki 1961 Viyana Sözleşmesiyle kodifiye edilmesiyle bir sonuca bağlanmıştır. Buna rağmen, ileride görüleceği gibi bugün dahi ayrıcalık ve bağışıklıkların değişen dünya koşullarına nasıl uydurulacağı konusu gündemden çıkmamıştır.

Sir Harold Nicolson bu farkı vurgularken şöyle yazmıştır: ‘En kötü diplomatlar, misyonerler, fanatikler ve hukukçulardır; en iyi diplomatlar makul olanlar ve insan tabiatından kuşkuculardır’. Dolayısıyla birçok nazariyatçıya göre, diplomatik teoride din,
ahlak gibi unsurlar yerine, hakim olan unsur, sağduyudur. Diplomasi bir ahlaki felsefe sistemi değildir. Gerçeği söylemenin sınırlarını ahlak tayin etmez.

Dış politika, siyasi, ekonomik, stratejik, kültürel, etik ve ahlak dahil çok çeşitli unsurlara dayanır. Dış ilişkilerinde etik kurallarına, bu arada kendi kültür ve geleneklerine uymayan bir ulus hem içeride hem dışarıda güvenilirliğini yitirir. Edebiyat kültürün bir alt etmeni olarak dış politikanın direk dayandığı bir unsur değildir.

Müzakereler için ‘uygun bir mevsim’ olduğu yaklaşımı beş yüzyıl önce Guicciardini tarafından ortaya atılmıştır. Bu düşünce örneğin, elverişli bir uluslararası konjonktürün oluşmasını veya ilgili ülkelerde birbirine olumlu bakan yöneticilerin iktidara gelmesini beklemenin anlaşma şansını arttırabileceği varsayımına dayanmaktadır. Bugün müzakere ve temaslarda ‘uygun mevsimi kollamak’ diplomasi uygulamasında hesaba katılan başlıca unsurlardan biri hâline gelmiştir.

Floransa Cumhuriyeti’nde 1469’da doğmuş olan Niccolo Machiavelli aslında diplomasiden çok siyaset teorisi alanında isim yapmıştır. Ancak gerek kariyeri gerekse yaşadığı dönem onu diplomasi konusunda düşünceler üretmeye yöneltmiştir. Zira Machiavelli İtalya’nın devlet şehirleri arasında mukim elçiliklerin yaygınlaşmaya başladığı bir çağda yaşamış ve bu kurumun kökleştiği bir dönemde ölmüştür.

Machiavelli’nin en tanınan eseri Prens yanında Titus Livy’nin İlk On Kitabı Üzerine Söylemler ve Floransa’nın Tarihi adlı kitapları diplomasi hakkında düşüncelerinin en önemli kaynaklarıdır.

Hugo Grotius Fransa’ya sığındığı sırada diplomatik hukuk hakkındaki fikirlerinin de yer aldığı De Jure Belli ac Pacis Libri Tres (Savaş ve Barış Hukuku Hakkında Üç Kitap) adlı önemli eserini yazdı.

19. yüzyılın ilk bölümünde, yeniden iktidara dönen monarşiler dış politikaları dahil yönetim biçimleri hakkında tebaalarının onayına gereksinme duymamakla beraber en azından kamuoyunun tepkisini de çekmemenin daha uygun olduğunu Fransız Devrimi tecrübesiyle öğrenmiş, bütün Avrupa’da yayılan liberal fikirler ve milliyetçi duygular nedeniyle halklarının düşüncelerine kulak vermenin önemini anlamışlardı. Metternich bile 1808 yılında “Kamuoyu en güçlü bir ortamdır. Din gibi en karanlık köşelere bile sızabilir” demiş, “Kamuoyu genel politikanın önemli itici güçlerinden biridir” ifadesini de kullanmıştı. Doğal olarak o zamanlarda Metternich “kamuoyu” kavramını bugünkü anlamıyla kullanmıyor, basın ve o çağın modası olan basılı broşürleri (risaleler), ulusal ve yerel meclisleri, üniversite ve diğer eğitim kurumlarının yanı sıra, siyasi ve entelektüel elitlerin buluştuğu salon ve dernekleri de kastediyordu. Her hâlükârda, okuma yazma oranının artması, kitle gazetelerinin çoğalması, halk tarafından seçilen parlamentoların, yani meşruti sistemin yayılmasıyla, dışişleri bakanları ve diplomatlar, bir yandan faaliyetleri hakkında başkentlerde hesap verme durumuna giriyor, öte yandan, yabancı hükûmetleri basın ve diğer iletişim yollarını -bazen de aldatıcı şekilde- etkilemeye çalışıyorlardı. Doğru cevap A'dır.

Batılı devletlerin Fatih Sultan Mehmet’ten beri İstanbul’da daimi elçi bulundurmalarına karşı, padişahlar dış ülkelere geçici “fevkalade” elçiler göndermekle yetinmişlerdir.Bu tutumun nedenleri üzerinde çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Bunlardan biri, Osmanlı Devleti’nin kendine güveninin dorukta olduğu yükseliş döneminde kendine yeterlilik ilkesini benimsemiş olduğu, bu nedenle başka ülkelerle ilişkileri önemsemediğidir. 17. ve 18. yüzyılda da bu eski infiratçı gelenek sürdürülmüştür. Osmanlı Devleti’nin söz konusu içe dönüklüğü 19. yüzyıl Batılılaşma hareketlerine rağmen imparatorluğun çöküşüne kadar sürmüş, bu anlayış cumhuriyet dönemi diplomasisi üzerinde de etkin olmuştur. Diğer bir görüşe göre, İslâm dininin temelleri üzerine oturtulan Osmanlı Devleti’nin, daha önce değindiğimiz Dar’ül İslâm, Dar’ül Harb ayırımı dolayısıyla diğer dinleri kabul etmiş toplumlarla barışçı yollarla ve eşit şartlarda ilişki kurması sözkonusu olamazdı. Doğru cevap D'dir.

Bu sistem genellikle yabancı ülke vatandaşı gayrımüslimlere uygulanmakla beraber -özellikle farklı mezheplerden olan- ülkeler arasında da geçerliydi. Osmanlı Devleti’nde ‘aman’ın kullanıldığı diğer bir alan ise Avrupa Devletlerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki elçi ve konsoloslukları ile tüccarlarının statüleri ve faaliyetleridir. Doğru cevap E'dir.

18. yüzyıl başındaki Lale Devri’nde Damat İbrahim Paşa tarafından Batı dünyası ve teknolojik başarıları hakkında bilgi edinmek amacıyla beş ayrı elçilik misyonu Viyana, Paris, Moskova ve Varşova'ya gönderilmiştir. Doğru cevap B'dir.

Sefaretnamelerin en ünlü örneklerinden birisi 1720 yılında Paris’e gönderilen Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi’dir. Osmanlı döneminin en tanınmış elçilerinden olan Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin şöhreti aslında söz konusu sefaretnamesinin ayrıntılı ve ilginç içeriğinden, ayrıca bu belgenin 1757’de basılmış olan bir Fransızca tercümesinin yapılmış olmasından da ileri gelmektedir. Ayrıca, edebî değer de taşıdığı kuşkusuz olan söz konusu sefaretname Mehmet Efendi’nin misyonunun iki ülke ilişkileri açısından yarattığı olumlu etkiler açısından da özel bir önem taşımaktadır. Doğru cevap A'dır.

Mehmet Efendi’nin Paris elçiliğinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk Batılılaşma eğilimlerine yol açan bir etkide bulunduğunu ileri sürmek abartılı değildir. Her hâlükârda, bu misyonun Türkiye ve Fransa arasındaki ilişkilerin gelişmesine önemli ölçüde katkıda bulunduğu, Fransa’da Türkler hakkındaki yanlış düşünce ve kanıların silinmesine yardım ettiği kuşkusuzdur. Buna karşı, Mehmet Efendi’nin görevinin siyasi yönünün aynı ölçüde başarılı olmadığı, Fransızların Avusturya’ya karşı ittifak önerisini savsadıkları, hatta bu bahane ile birtakım ticari çıkarlar sağlamaya çalıştıkları bilinmektedir. Esasen, Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin bu konuda sonuç alamayacağını anlayınca İstanbul’a süratle geri dönmeye karar verdiği anlaşılmaktadır. Doğru cevap E'dir.

İlk elçilik için Fransa düşünülmekle beraber Fransız Devrimi’nin başlamasıyla bundan vazgeçilmiş ve ilk daimi büyükelçiliğin Londra’da kurulması uygun görülmüştür. İngiltere’ye mukim büyükelçi atanan Kalyonlar eski Katibi Yusuf Agâh Efendi 1793 Ekim ayı ortalarında maiyetiyle birlikte İstanbul’dan ayrılmıştır. Aynı yıl Aralık ayında Londra’ya ulaşan Agâh Efendi 8 Ocak 1794’te itimatnamesini III. George’a merasimle sunduktan sonra görevine başlamış ve üç yıl başarıyla sürdürmüştür. Doğru cevap D'dir.