DIŞ POLİTİKA ANALİZİ

Realistler, ulusal güç kavramını, sayılabilir yani coğrafi konum, askeri yapısı, madenler, dağları, nüfus sayısı, ekonomik kalkınmışlık düzeyi ve sayılamayan yani toplumsal birliktelik, toplumun moral değerinin yüksekliği, liderlik düzeyi gibi unsurlar üzerinden tanımlamaktadır.

Soğuk Savaş döneminde, Sovyetler Birliği’ni temel düşman olarak algılayan ABD, Marshall Planı ve Truman Doktrinini hayata geçirerek Batı Avrupalı müttefiklerini ekonomik açıdan güçlendirmeye çalışmıştır. Diğer yandan NATO’yu inşa ederek, Sovyetlere karşı "Hür Dünyayı" kendi güvenlik şemsiyesi altına almış; Orta Doğu petrollerindeki kontrolünü pekiştirmek için Batı yanlısı Suudi Arabistan, Türkiye, İran, Irak, Ürdün, İsrail ve Körfez ülkeleri gibi bölgesel ülkeler ile müttefiklik ilişkileri kurmuştur. Çok sayıda denizaşırı askeri üsler inşa ederek Afrika, Güney Asya ve Latin Amerika ülkeleriyle, Komünizmle mücadele bağlamında iş birliği yapmıştır. Panama Kanalı üzerinde askeri hakimiyetini pekiştiren ABD, Batı yanlısı rejimleri ve gerilla hareketlerini destekledi ve bu ülkelere askeri, ekonomik ve siyasi yardımlarda bulunmuştur. Aynı zamanda Doğu Asya’daki petrol akışını kesintiye uğratmamak için bölgesel dengeleri kollayan ABD, Filipinler, Güney Kore, Japonya ve Avustralya gibi bölge ülkeleriyle askeri ittifak antlaşmaları imzalamıştır.

1991 yılında Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonra ABD, 1992 yılında, kendi liderliği altında yeni bir dünya sistemi inşa etmek amacıyla Yeni Dünya Düzeni politikasını planlamıştır. Bu dönemde, ABD’nin üç temel dış politika önceliği bulunmaktaydı:

Yakın Çevre politikası, Rusya tarafından 1993 yılında ilan edilmiştir. Bu politikayla, Rusya, eski Sovyet coğrafyasında tek hakim gücün kendisi olduğunu deklere ederek, diğer büyük güçlerin, bunu dikkate alarak bölge ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmeleri gerektiğini belirtti.

MERCOSUL (Güney Ortak Pazarı) Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay arasında oluşturulmuş, bölgesel ekonomik bütünleşme arayışıdır. Brezilya'nın teşviki ile kurulan bu oluşum, vergilendirme, taşımacılık, ortak gümrükler, ticaret politikaları gibi konuları kapsamaktadır.

Jeostratejik açıdan önemli coğrafi konumu, büyük ve kalabalık nüfusu, güçlü askeri yapısı, petrol ve doğal gaz rezevleri ile kadim Pers Medeniyeti’nin mirasçısı olması nedeniyle bulunduğu Körfez coğrafyasında kendisini doğal bölgesel lider olarak gören İran, bu özellikleriyle bölgesinde orta büyüklükte devlet olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak diğer yandan hızla büyüyen ve kalabalık nüfusuyla geri kalmış teknolojiye sahip olması nedeniyle petrol ve doğal gaz kaynaklarından ötürü dünyanın sayılı ülkelerinden birisi olsa bile ciddi anlamda ekonomik sorunlar yaşamaktadır. Etnik açıdan heterojen toplumsal yapı ise İranlı yetkilileri, sürekli olarak parçalanma endişesiyle yaşamak zorunda bırakmaktadır. İran için en önemli parasal kaynak petroldür. İranlı yetkililer, petrol gelirleri sayesinde, kendi ülkelerinin ekonomik bağımsızlığını elde etmeye gayret ettiler. Bu bağlamda petrol gelirleri ile endüstrileşmeye ağırlık veren İran yönetimleri, yukarıda da ifade ettiğimiz endişelerinden ve bölgesel güç olma ihtiraslarından ötürü ekonomik gelirlerinin büyük bir kısmını silahlandırmaya ayırmışlardır.

İkinci Dünya Savaşı sırasında, İngiltere ile birlikte, Sovyetler Birliği’nin işgali altında kalan İran, geri çekilmekte isteksiz davranmasından ötürü Sovyet yönetimini, işgalci ve emperyalist bir ülke olarak tanımladı ve ulusal güvenliği açısından tehdit olarak nitelendirdi. Tehdit algılaması neticesinde, İran Şahı Pehlevi, ABD ile müttefiklik ilişkileri içerisine girdi. Bağdat Paktına üye oldu. Petrol gelirleri sayesinde İran ordusunu modernize etmeye çalıştı.

İsrail yönetimi, coğrafi büyüklüğü, nüfus sayısı, doğal kaynakları ve ekonomik imkanları açısından zayıf devlet özelliklerini göstermektedir. Ancak bu yetersizliklerini dengeleyebilmek amacıyla özellikle askeri imkanlarını geliştirmiştir. Şu anda bölgede nükleer güce sahip tek devlettir. İleri askeri teknolojiye sahip olan İsrail, iyi eğitimli bir halka ve ABD’nin koşulsuz ekonomik, siyasi ve askeri desteğine sahiptir.

1923-1945 tek parti döneminde, Türk dış politikasına hakim olan temel unsur, Kemalist siyasal kültürdü. Bu dönemde, jeostratejik konumuna rağmen, gerek Mustafa Kemal Atatürk ve gerekse İsmet İnönü, eski yayılmacı emellerden uzak durduklarını, yayılmacı düşüncelerle hareket etmediklerini ve ulus-devlet inşa sürecinde Batılı bir toplumsal yapı oluşturmak istediklerini vurgulamışlardır. Bu düşüncelerine dayanarak bu dönemde, Türk dış politikası, iki temel ilke üzerine oturmuştur: Batılılaşma ve Yurtta Sulh Cihanda Sulh. Bu dönemde bağımsızlığını pekiştirme ve ulusal güvenliği sağlama yönünde Türk hükümeti, bölgesel oluşumlara dahil oldu ve İngiltere ve Fransa gibi büyük devletler ile ilişkilerini geliştirdi. Ekonomik alanda kalkınmasını sağlayabilmek için, Türkiye yabancı yatırımcı ve yabancı sermaye arayışlarından ziyade, kendi öz imkanlarına dayanmayı tercih etti. Çünkü Osmanlı döneminde ağır mali yükümlülükler altında kalan İstanbul yönetimi, siyasal bağımsızlığını kaybetmişti. Aynı durumla karşı karşıya kalmak istemeyen Atatürk ve İnönü, devletçilik ve halkçılık ilkelerini benimseyerek, korumacı ekonomi modelini benimsemiştir.

Sovyetler Birliği’nin yıkılması sonucunda ortaya çıkan yeni uluslararası sistem içerisinde Türk karar vericileri, ulusal özellikleri ve ekonomik durumu, Soğuk Savaş döneminden farklı bir şekilde yeniden tanımlanmıştır. Soğuk Savaş sonrası dönemde, önce Başbakan ve ardından Cumhurbaşkanı olan Turgut Özal, Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla birlikte Batı nezdinde jeostratejik önemini kaybeden Türkiye’nin, bu dönemde Balkanlardan Orta Asya’ya kadar olan coğrafyada ilk defa bölgesel bir güç olma yolunda önemli fırsatlar yakaladığını savunmuştur. Özal’a göre, Türkiye, Orta Asya, Balkanlar ve Orta Doğu coğrafyalarının merkezinde bir ülkedir ve Pasifik-Atlantik mihverinin tam ortasında yer alan Türkiye, bölgesel gelişmelere liderlik yapmalıdır. Özal, ekonomi ile dış politika arasında yakın ilişkinin bulunduğunu söylemiştir. Uluslararası sistemin, serbest ticaret sistemine doğru evrildiğini ve devletler arasında ekonomik karşılıklı bağımlılığın arttığını vurgulayan Özal, Türkiye’nin, dış faktörlerin de etkisiyle öncelikle ekonomik dönüşüm geçirmesini önerdi. Bu ekonomik dönüşüm, önce siyasal reformlara ve ardından daha güçlü ve aktif dış politikaya neden olacaktı. Bu bağlamda Özal, karşılıklı ekonomik bağımlılığın arttığı uluslararası sistem içerisinde devletler arasında ekonomik bölgesel bütünleşme çabalarının geliştirilmesini savunmaktaydı. Bu oluşumlar, devletler arasında karşılıklı bağımlılığa neden olurken, devletler arasındaki siyasal sorunların çözümü için uygun koşullar oluşturacaktı. Bu anlayışa uygun olarak Özal, Türkiye’nin de dahil olduğu, komşu ülkeler arasında ekonomik bölgesel oluşumlara ön ayak olmaya başladı. Böylece Türkiye, çevresinde barış ve uzlaşma kuşağı oluşturabilecekti

Dağlık sınırlar daha korunaklı iken; deniz sınırları, kara sınırlarına göre daha kolay savunulabilir. Çöller, en savunmasız sınırları ifade etmektedir.

Ekonomik açıdan güçlü devletler ise endüstriyel imkânlarının fazlalığından ve uluslararası ticarete kapsamlı şekilde dahil olmalarından ötürü, dünya ekonomisinde egemen olabilmek ve uluslararası ticari faaliyetler ile enerji kaynaklarını kontrol edebilmek için yayılmacı politikalar izlemektedir. Bu devletler, ekonomik kalkınmaları ile ulusal özellikleri arasında doğrudan bağlantı kurmaktadır. Son olarak bu devletlerin ekonomik yapılarından ötürü, güçlü askerî yapıya sahip olmaları beklenmektedir.

Sanayileşmesinin neticesi olarak, artan sermaye birikimi, ABD’nin, önce Amerika kıtasında, daha sonra Pasifik Okyanusunda, İkinci Dünya Savaşından sonrada küresel politikada hâkimiyet kurma politikaları izlemesine neden olmuştur. Önceleri bölgesel jandarma rolü üstlenen ABD, Soğuk Savaş ile birlikte, dünya jandarmalığı rolüne soyunmuştur.

1991 yılında Sovyetler Birliği’nin yıkılmasına rağmen, küresel çıkarlar gütmeye, küresel taahütlerde bulunmaya ve küresel sorumluluklar üstlenmeye devam etti. 1992 yılında, kendi liderliği altında yeni bir dünya sistemi inşa etmek amacıyla Yeni Dünya Düzeni politikasını planladı.

Batılı ülkeler ile rekabet içerisine giren Rusya, 1993 yılında ilan ettiği Yakın Çevre siyasetiyle bu bölgeleri kendi etki sahası içerisinde gördüğünü belirtmiştir.

Çin, ABD ve Rusya’nın ardından üçüncü büyük nükleer güç hâline gelmiştir.

Dünya ekonomik sistemine dahil olmaya çalışan Çin, 1980’lerde, Açık Kapılar Siyaseti izleyerek, ekonomisini modernleştirmeye gayret etmiştir.

Nüfus, coğrafi alan ve ekonomik yapı bağlamında, Güney Amerika’nın en büyük ülkesi olan Brezilya, dünyanın 7’nci büyük ekonomisine sahiptir.

İsrail, dünyanın en kapsamlı silikon vadilerinden birisine sahiptir.

Türkiye, 1955’te Bağdat Paktı’na dahil oldu.