EĞİTİM TARİHİ - Deneme Sınavı - 7

Aynalarda ışıkların kırılması kanunlarını ortaya koyan(İbn-i Heysem), göz ameliyatlarını ilk kez fennî usullerle yapan (Razi), dünyanın döndüğünü, maddenin yapısını, ay ve güneş tutulmasının hesaplarını yapan (Gazali), hastalıkların mikroplardan geldiğini ilk bulan (İbn-i Sina) adlı alimdir.

İhtiva ettiği hizmetler bakımından cömertlik, mertlik ve mürüvvet manalarına gelen fütüvvet teşkilatının daha da gelişmiş bir şekli olarak görülen, sonraları esnaf ve sanatkârlar birliğine unvan olarak verilen kurum ahiliktir.

Neredeyse her konuda bir sözü olan “Her şey dünyanın merkezine düşüyor. Bu da gösteriyor ki, o merkezde çekicilik var. İşte bu yer çekimi, yeryüzündeki nesnelerin dışarı fırlamasına mani olmaktadır.” diyerek yer çekimi kanununu Newton’dan yüzyıllar önce tespit eden ve  Dünya çapının tayinini de ilk kez yapan bilim insanı Biruni'dir.

Bir şeyi gerçek hâliyle bilmek anlamındaki ilm kökünden türeyen talim birine bilgi öğretmek demektir. Bilgi öğretme işini yapana muallim, bilgi öğrenene müteallim denir.Ders veren kimseye müderris, ders okutulan yere medrese adı verilir. Doğru yolu göstermek anlamında irşâd kelimeleri daha çok dinî alanlarda yaygın eğitim hizmetleri için kullanılır.Doğru cevap A şıkkıdır.

Bağdat şehrinde kurulan kütüphane ve çeviri birimlerinden oluşan bir bilim merkezidir.Abbasi halifesi Harun Reşid (763-809) ve yerine geçen oğlu Memun (786-833) tarafından bir merkez kuruldu.Abbasi halifeleri, Beytülhikme’de çalışan bilim adamlarına yüksek maaşlar, hatta çevirdikleri her kitabın ağırlığınca altın verdiler.Zaman içinde gelen bazı halifeler özellikle felsefi eserlerin çevirilerinin İslami düşünce üzerinde zararlı etkileri olduğunu düşünerek bu türdeki eserlerin çevrilmesini kısıtlasa da söz konusu merkez uzun yıllar çalıştı.Bu merkez, Moğollar’ın 1258’de Bağdat’a girmesi ve buradaki tüm birikimi talan etmesiyle ihtişamını kaybetti. Ancak etkileri ve kazanımları uzun yıllar devam etti. Doğru cevap E şıkkıdır.

Fâtimîler, ilk olarak Kahire’de Ezher Camii’ni inşa ettiler. Yapımına 970’te başlanıp iki yılda tamamlanan camide Şia’nın İsmailî koluna ait bilgiler okutulmakta bu mezhebin dinî ve siyasi ilkelerini tanıtmak amacıyla burada sürekli toplantılar yapılmaktaydı. Fâtımîler’in kendi doktrinlerini yayma gayreti, asıl 1005 yılında Hâkim-Biemrillâh’ın Kahire’de kurduğu Dârülhikme’de görülmektedir.Eyyûbîler’in iktidara gelişiyle birlikte propaganda merkezi olmaktan çıkarıldığı için canlılığını kaybeden ve bir süre ihmale uğrayan Ezher, her şeye rağmen ilmî faaliyetlerin merkezi olmayı sürdürdü. Daha sonra yönetimi ele geçiren Memlükler ve Osmanlılar devrinde Ezher’e vakıf tahsisi ve yeni medreselerin ilavesiyle buradaki ilmî hayat canlandırıldı ve bu külliye Sünnî çizgide faaliyetini sürdürdü.

Yerleşik hayata geçiş ve örgün eğitim kurumlarının yaygınlaşması, eğitimle hedeflenen insan tipinin değişmesi gibi sebepler, Karahanlılarda döneminde yoğun bir eğitim faaliyetine sebep oldu. Fethedilen beldelerde yapılan cami ve mescidler, eğitim mekânı olarak başlıca rol oynadı. Bölgenin, askerlerin yoğun olarak bulunduğu yerler olması dolayısıyla ribatların eğitim faaliyetleri açısından önemi büyüktür. Daha çok sınır karakolu olarak yapılan ribatlar, fetihler sonucu sınırların daha ileri noktalara taşınmasıyla birer eğitim kurumu oldu. Birçok eserde kervansaray ve hankah ile eş anlamlı olarak kullanılan ribatlar, genellikle dört tarafı surlarla çevrili, içlerinde geniş bir avlusu bulunan; mescit, aşhane, yatakhane, hamam, şifahane, ayakkabıcı ve ahırlar gibi birçok hizmet bölümünden oluşan yapılardı. X. yüzyılda sayıları bir hayli artan ribatlar, zamanla Selçuklu medreselerinin şekillenmesinde de rol oynadı. Karahanlılardan kalan başlıca ribatlar içinde Ribatımelik, Daya Hatun Kervansarayı, Akçakale Kervansarayı sayılabilir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Türk eğitim tarihinde medrese deyince Nizamiye medreseleri akla gelir. Daha önceden de medrese benzeri kurumlar açılmış olmasına rağmen, bunların sürekli hâle gelip kurumsal bir yapıya kavuşmasının Selçuklu Türkleri ve bunların meşhur veziri Nizamülmülk’le bağlantılı olmasıyla ilgilidir. Nizamiye Medreseleri’ne adını veren Nizamülmülk, Sultan Alparslan ve sonra oğlu Melikşah döneminde vezirlik yaptı. Eğitimin sistemli olarak medreselerde yapılmasını sağlayarak eğitim tarihi açısından önemli bir gelişmeye imza attı. Doğru cevap D şıkkıdır.

Bu medreselerin en eskisi Konya’da II. Kılıçarslan zamanında (1156- 1192) yaptırılan Altunaba Medresesi’dir.Yine Konya’da Şerif Mesud, Sırçalı, Karatay medreseleri, Sivas ve Tokat’ta Gökmedrese, Kırşehir’de Caca Bey bu dönemde inşaa edilmiştir.Dânişmendliler, Artukoğulları ve Anadolu Selçuklularına ait medreselerin bir kısmı zamanla harap oldu. Dânişmendli hükümdarı Nizâmeddin Yağıbasan’ın yaptırdığı medreselerden Niksar’daki ile Tokat’taki Çukur Medrese kısmen ayakta kaldı. Artuklular da, Diyarbekir, Mardin, Urfa ve Gaziantep’te medreseler inşa ettirdiler. Anadolu Selçukluları; Sincanlı (Afyon), Ertokuş (Isparta, Atabey) gibi medereseleri inşaa etmişlerdir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Hindistan taraflarında eğitim kurumlarına medresenin yanı sıra camia, dârülulûm, dersgâh, dâr, mekteb, kalıç gibi adlar da verilmiştir. Genellikle küçük eğitim kurumlarına medrese, farklı ilim dallarında eğitim veren büyük kurumlara camia ve dârülulûm denilmekte, dersgâh ise daha küçük medreseler için kullanılmaktadır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Memlükler dönemi medreselerinde görevlilerin durumu ve görevleri şöyleydi: Hadis hocalarına muhaddis, şeyhü’l-hadîs ve şeyhü’r-rivâye deniyordu. Müfessir Kurân-ı Kerim ayetlerini açıklar; müderris, talebeye ders anlatır; muîd, müderrise yardımcı olurdu. Müfîd, ders çalışmaları esnasında öğrencilere yardım eder; müntehî, tartışılan konularda araştırma yapardı.Kâtibü’l-gaybe, talebelerin devam durumunu izlerdi. Zâbitü’l-esmâ, öğrencilerin kaydıyla ve onların derse ilgisini takiple görevliydi. B şıkkıdında verilen eşleşme yanlıştır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ünlü Türk tasavvuf şairi ve düşünürüdür. Taptuk Emre dergâhında kırk yıl kalmış, kendi deyimiyle pişmiştir. Anadolu’nun Türkleşmesinde etkin rol oynamıştır. Bugün bile kolaylıkla anlaşılan arı bir Türkçeyle şiirler söylemiştir. Yunus Emre’nin şiirleri Dîvân’ında toplanmıştır. Yunus Emre şiirleriyle Türkçenin zenginleşmesinde, kültür ve değerlerin gelecek nesillere Türkçe olarak aktarılmasında önemli rol oynamıştır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Hz. Peygamber devrinden beri okuma yazma veya Kurân-ı Kerim öğretilen okullara küttâb adı verildi. Buralarda çocuklara ilk dinî bilgilerle Kurân-ı Kerim eğitimi verilmekteydi. Daha sonra küttâblar, özel mekânların yanında camilere bitişik yerlerde de faaliyet göstermeye başladı, çok geçmeden cami ve mescidler de bu hizmet kervanına katıldılar. Mektep kelimesi, XIX. yüzyıldan itibaren geniş anlamda ve bugünkü okul karşılığında hemen hemen bütün eğitim kurumlarının başına getirilerek kullanıldı. Küçükler için olanlarına sıbyan mektebi adı verildi.

Beytülhikme, Bağdat şehrinde kurulan kütüphane ve çeviri birimlerinden oluşan bir bilim merkezidir. İlk Emevi halifesi Muaviye bin Ebu Süfyan’ın torunu olan Halid bin Yezid(ö.704)’in İskenderiye okulu mensuplarını Şam’a getirterek başlattığı tercüme faaliyetleri daha sonra da devam etti. Ömer bin Abdülaziz(ö.720), tıbba dair çevirisi yapılan bir kitabı çoğalttırarak halkın istifadesine sundu. Abbasi halife- si Harun Reşid (763-809) ve yerine geçen oğlu Memun (786-833) tarafından bir merkez kuruldu. Bu merkezde, özellikle Yunanca, Hintçe, Farsça ve Latince eserlerin çevirileri yapıldı. Cundişapur okulundaki Süryaniler, Hindliler, daha sonra Harranlılar ve Nebatiler de çeviride yer aldılar. Pisagor, Plato, Aristo, Hipokrat, Öklid, Pluton, Galen, Sokrat, Sushruta, Charaka, Aryabhata ve Brahmagupta gibi ünlü düşünür ve bilim adamlarının eserleri tercüme edildi. Bu eserlerdeki fikirler derinlemesine tartışıldı. Abbasi halifeleri, Beytülhikme’de çalışan bilim adamlarına yüksek maaşlar, hatta çevirdikleri her kitabın ağırlığınca altın verdiler.

Altı büyük hadis kitabı olarak bilinen kitap Kütüb-i Sitte'dir. Dünyada ilk hukuk usulü kitabını (Hukuk metodolojisini) yine bu zamanda İmam-ı Şafii, Risale adıyla yazdı. İmam-ı Muhammed Şeybani, Siyeri Kebir kitabı ve bunun İmam-ı Serahsi tarafından yapılan şerhi ile devletler hukukunun; Maverdi ve Kadi Ebu Ya’la Ahkamu’s Sultaniyye adlı eserleri ile amme hukukunun; Endülüs âlimlerinden Batruci bugünkü astronominin; Cabir bin Hayyan kimyanın; Harezmî de cebir ilimlerinin temelini kurdular. Bu devirde yüzlerce büyük âlim yetişti. Bunlardan dört mezheb imamı hukukta; İmam-ı Eş’ari, İmam-ı Maturidi, İmam-ı Gazali kelamda; Razi, Kurtubi, Taberi ve Beydavi tefsirde söz sahibi oldular.

Müfessir, Kurân-ı Kerim ayetlerini açıklar; müderris, talebeye ders anlatır; muîd, müderrise yardımcı olurdu. Müfîd, ders çalışmaları esnasında öğrencilere yardım eder; müntehî, tartışılan konularda araştırma yapardı.

Kâtibü’l-gaybe, talebelerin devam durumunu izlerdi. Zâbitü’l-esmâ, öğrencilerin kaydıyla ve onların derse ilgisini takiple görevliydi. Muallimü’l-küttâb, küçük çocuklara İslâmiyet’in esaslarını öğretir, kas (kıssa anlatan) halka ibretli olay ve sözler nakleder, kariü’l-kerâsî de kas gibi bir görev yapardı.

Vaktiyle çok İslam âlimi vardı. Bunlardan en meşhur olanlarından biri İmâm-ı Gazâlî’dir. İmâm-ı Gazâlî, din bilgilerindeki derinliği, ictihâddaki derecesinin yüksekliğinin yanı sıra zamanının bütün fen bilgilerinde de mütehassısdı. Eski Yunan ve Roma felsefesini, fennini incelemiş olan İmâm-ı Gazâlî, eski Yunan filozofları ile felsefelerini tasnif ederek her birinin sözlerinin esasını, birbirlerinden farklarını, ayrıldıkları ve birleştikleri yerleri sistematik olarak sıralamıştır. Ayrıca kitaplarında dünyanın döndüğünü, maddenin yapısını, ay ve güneş tutulmasının hesaplarını ve daha birçok teknik ve sosyal bilgileri yazmıştır. Eserleri asırlar boyunca İslâm dünyasında olduğu gibi Avrupa’da da kaynak eser olarak okutulmuştur.

Matematik, astronomi, müzik, fizik, biyoloji, tıp ve mantık konularında eserler veren Fârâbî, ilimleri tasnif etti. Hareket, zaman, kuvvet, mekân, boşluk, nicelik, sınırsa, sonlu, ışık, ses, ısı, meteoroloji konularında da incelemeler yaptı, risaleler yazdı. Kendi devrinde, insanı toplumu ve devleti ele alıp inceledi ve siyaset ilmini kurdu. Orijinal bir felsefe sistemi ortaya koyarak Doğu’nun en büyük filozofu unvanını hak etti. Birinci öğretmen (muallim-i evvel) kabul edilen Aristo’nun eserlerini anlaşılabilir şekilde açıklayıp yorumladığı için Fârâbî’ye ikinci öğretmen (muallim-i sânî) denildi.

Yunus Emre (1240-1320) Ünlü Türk tasavvuf şairi ve düşünürüdür. Taptuk Emre dergâhında kırk yıl kalmış, kendi deyimiyle pişmiştir. Anadolu’nun Türkleşmesinde etkin rol oynamıştır. Bugün bile kolaylıkla anlaşılan arı bir Türkçeyle şiirler söylemiştir. Yunus Emre’nin şiirleri Dîvân’ında toplanmıştır. Yunus Emre şiirleriyle Türkçenin zenginleşmesinde, kültür ve değerlerin gelecek nesillere Türkçe olarak aktarılmasında önemli rol oynamıştır.