ELEŞTİRİ KURAMLARI

İzlek (tema), TDK sözlüğünde kısaca şöyle tanımlanmıştır: “Bir edebî eserde işlenen konunun anlamca ortaya koyduğu ana yönelim”.

Bir yapıttaki izlek(ler) çoğu zaman yapıtın “konu”su ile karıştırılır; birinin yerine diğerinin kullanıldığı olur. “Konu” yapıtın dışında da var olan kavramları anlatır; oysa izlekçilere göre, izlek her yapıtın içinde yeniden yaratılan bir anlam ulamıdır. İzlek, bir (yaratıcı) öznenin dünya ile olan öznel ilişkisini anlatır.

IV numaralı ifadede yer alan bilginin bir kısmı yanlış olduğundan bu ifadenin yer almadığı seçenek olan B seçeneği sorunun doğru yanıtıdır. Doğrusu, "izlekler her zaman sözcüklerle somutlaşmaz, kimi zaman örtük olarak (yerdeşlik), hatta bilinçaltı veya bilinçdışı ile ilişkili olarak da metinde yer alabilirler" şeklindedir.

İzlek bir yapıtta yinelenen öğeler, olgular ya da kavramlardır. Yinelenen izlek, kimi zaman yananlamlarla, simgelerle (sembol), örtük anlamlarla da oluşturulmuş olabilir. Dolayısıyla izlekler her zaman metnin yüzeyinde bulunmaz, çoğu zaman derin yapıda, örtük olarak yer alırlar; dikkatli bir metin çözümlemesi de bu nedenle gerekli, hatta zorunludur. Bir yapıtta çoğunlukla birden çok izlek yer alır, yani her yapıt için bir izlekler bütününden söz etmek gerekir. Bu izlekler de kendi aralarında bir bağıntı içindedir. Çeşitli izlekler: yalnızlık, dostluk, sahiplenme, yaşam mücadelesi, sevinç, piş- manlık, geçmiş, özgürlük, özlem, hasret...

İzlekçi eleştiride çoğu zaman yazarın adı yerine, “yaratıcı ben”, “yaratıcı özne”, “yaratıcı kişi”, “yaratıcı bilinç” terimleri kullanılır. Bunlar arasında "yaratıcı töz" yer almaz.Töz, temelde olan, kurucu öz anlamındadır.

“İzlekçi eleştiri metinlere bütüncül, düzenli ve mantıksal bir bakış sunar; bunu algılama, düşünme ve yazınsallık boyutlarında gerçekleştirir. (...) İzlekçi eleştiri anlama, dengeleme, sınıflama ve düzene koymaya yönelik bir çalışmadır”. Algılama, bu eleştiri türünde önemli bir konu ve önkoşuldur.

Bachelard, yapıtlarını Aristo’nun izinde, dört temel element -toprak, su, hava, ateş- üzerine yoğunlaştırmıştır. Bu doğrultuda Ateşin Psikanalizi (1937), Su ve Düşler (1940), Hava ve Hayaller (1942) ve Toprak ve İradenin Düşlemleri (1947) gibi yapıtlar vermiştir.

Bilinçdışı göndermeleriyle zaman zaman psikanalize kayan Richard, diğer yandan fenomenolojik (olaybilim, görüngübilim), dilsel ve dilbilimsel çalışmaları ayrıntılı bir biçimde gerçekleştirir. Gerçekten de, dilsel çözümlemeler Bachelard ve Poulet’de hiç yer almazken, Richard’da ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Bu açıdan Richard yapısalcılığa daha yakındır ve bir yazınbilim (poetika) oluşturmak ister.

Şiirde yer alan 93 sözcükten 23’ü, yani dörtte biri doğrudan esenliksiz bir değer taşımaktadır: namussuz, haldan bilmez, kahpe, yalan, zemheri, kurt, zindan, uyumadım, leylim, hasret, pranga, eskittim, kan, dipsiz kuyular, ıssız dalgalar, düşmüş, yitirmiş (2 kez yinelenmiş), yokluğun, cehennem, üşüyorum. Şiirdeki esenlikli bir-iki kavram ise, zaten yaratıcı öznenin evreninde yer almamaktadır (iyi çocuklar, kahramanlar, kuş, bahar, saçların, gözlerin, akan yıldız). Şair “içeride”dir ve onun için /dışarısı/ esenlikli (“gürül-gürül akan (bir dünya)”, “Akan (yıldıza)”), /içerisi/ ise esenliksiz bir değer taşımaktadır.

İki dörtlükten oluşan bu kısa şiirin “konusu” İstanbul’a övgüdür. Şiirin “izlekler”ine ulaşabilmek içinse, yine öncelikle dilden hareket etmek gerekir. Şiire hâkim olan izlekler şu şekilde sıralanabilir: Yaratıcı özne açısından: /hayranlık/, /sevgi/, /yüceltme/; Şiire konu edilen kent açısından: /bütünlük/, /masalsılık/, /yücelik/.

Edebiyat ya da yazın, okuyucuda estetik (güzelduyusal) bir haz yaratmayı amaçlayan, dilsel bir sanat alanı ve bu alanda yaratılmış yapıtların tümüdür. Sanat yapıtı ise, genel anlamı ve tanımıyla, “bir yapı ile bir düşüncenin aynı anda ortaya çıkması, bir biçimle bir deneyimin alaşımıdır”

Türkçede “eleştiri” adı “elemek” fiilinden gelmektedir. “Elemek” fiili ise “el” adından türetilmiş olup, “bir bir, tek tek elden geçirmek, seçmek” anlamı taşır (Eyuboğlu 2004). Batı dillerinde ise bu anlamda kullanılan “critique” (Fr.) sözcüğünün
kökeni Latince criticus, Yunanca kritikos sözcüklerinden gelip, ilk anlamı “kesin olarak yargılamak”tır.

İzlek (tema), TDK sözlüğünde kısaca şöyle tanımlanmıştır: “Bir edebî eserde işlenen konunun anlamca ortaya koyduğu ana yönelim”

Bir yapıttaki izlek(ler) çoğu zaman yapıtın “konu”su ile karıştırılır; birinin yerine diğerinin kullanıldığı olur. “Konu” yapıtın dışında da var olan kavramları anlatır; oysa izlekçilere göre, izlek her yapıtın içinde yeniden yaratılan bir anlam ulamıdır. İzlek, bir (yaratıcı) öznenin dünya ile olan öznel ilişkisini anlatır. Bu açıdan izlekçilik, biçimcilik akımının tersine bir yöntemden hareket eder ve fenomenolojiden yararlanır.

İzlekçi eleştirmenler ruhbilimden esinlenmişlerdir, ancak ruhbilimsel eleştirmenler ile aralarındaki fark şudur: İzlekçiler, ruhçözümcü (psikanalist) değil, çeşitli felsefe akımlarına bağlı kişilerdir

Özgün bir imge yaratmada anlamsal ve sözdizimsel sapmalar söz konusudur; bunu gerçekleştirmek için en yaygın olarak kullanılan yol ise eğretilemedir, öyle ki, kimi zaman imge ile eğretileme eşanlamlı olarak bile kullanılır. İmgelerin en çok kullanıldığı edebiyat türü şiirdir. Pierre Reverdy şiirsel imge için şöyle der: “Birbirine yaklaştırılan iki gerçeklik arasındaki ilişki ne kadar uzak ve yerindeyse, imge o kadar güçlü olur”.

Edebî yapıtlar, yaratıcısının gerçek dünyayla ve kendi dünyasıyla ilişkisini, yaşama, çevresine ve kendisine bakışını ortaya koyar. Ancak, her yapıt, yaratıcısının
yaşam öyküsünden bağımsız olarak ele alınmalıdır, çünkü yazarlar yazmaya başladıklarında bir anlamda kendilerini yeniden oluştururlar. “Yazar yapıtında kendini inkâr eder, aşar ve dönüştürür” (Starobinski). Yazarın özyaşam öyküsüne az çok mesafe koymaya çalışması, izlekçi eleştiriyi yapısalcılık kuramına yaklaştırır.
Bu nedenle de, izlekçi eleştiride çoğu zaman yazarın adı yerine, “yaratıcı ben”, “yaratıcı özne”, “yaratıcı kişi”, “yaratıcı bilinç” terimleri kullanılır. İzlekçi eleştiride
özellikle zaman, uzam ve çeşitli izlenimlerin, duyguların algılanmasına ve bunlar arasında ilişkiler kurulmasına özen gösterilir.

İzlekçi eleştirmenler ruhbilimden esinlenmişlerdir, ancak ruhbilimsel eleştirmenler ile aralarındaki fark şudur: İzlekçiler, ruhçözümcü (psikanalist) değil, çeşitli felsefe akımlarına bağlı kişilerdir. Fransız ve Belçikalı izlekçi eleştirmenlerden en önemli sayılanları Gaston Bachelard, Georges Poulet ve Jean-Pierre Richard’dır. Her üç eleştirmen de izlekçi eleştirmen, ya da bilincin eleştirmenleri olarak anılır. Ancak Bachelard ve Poulet psikoloji (ruhbilim), psikanaliz (ruhçözümleme) ve fenomonolojiden (görüngübilim) yararlanırken, Richard dilsel yaklaşıma ve yapısalcılığa daha yakındır.

Poulet en çok “zaman” ve “uzam”la ilgilenmiştir. Bu amaçla Molière, Proust, Flaubert, Montaigne, René Char, Baudelaire gibi yazar ve şairlerde zamansallık ve edebî bilinç üzerine eğilmiştir.

İzlekçi eleştirmen Poulet, iki önemli Fransız şairi Baudelaire ve Rimbaud’nun özgünlüklerini ortaya koymuştur. Geçmiş ve pişmanlık Baudelaire’de bir takıntı halini almıştır ve onu kısıtlar. Rimbaud ise tam tersine, her an dünyasını ve benliğini yeniden yaratma peşindedir ve özgürdür; her ânın mutlak bir değeri vardır onun için.