ELEŞTİRİ TARİHİ

Belagat, bir düşünce ya da duygunun yerinde ve zamanında, manası en açık bir
biçimde ve akıcı bir dille ifade edilmesidir.

Süleyman Paşa’nın Mebani’l-İnşa adlı eseri değişen zihniyetin belagat kitaplarına yansımasını göstermesi ve bir model oluşturması bakımından dikkate değer özellikler taşır.

“Âbdâr, selîs, melîh, garîb” gibi sıfatlarla doğrudan eser; “âşıkâne, rindâne, şûhâne, Türkâne” gibi sıfatlar kullanılarak üslup değerlendirmesi yapılır.

Latifî, eserinin “Filibeli Fani” maddesinde onun şairlere öğütlerini nakleder. Bu öğütler, diğer kaynaklarda da yinelenen ve klasik dönemin anlayışını yansıtan genel ilkelerdir:
1. Şiire başlayan kişinin kelime dağarcığının, sözlük bilgisinin geniş olması
gerekir.
2. Şiirden anlamak şair olmak kadar önemlidir.
3. Şair, bilgisiz kişilerin övgülerine aldanıp gurura kapılmamalıdır.
4. Şairin kendini ve şiirini övmesi yakışık almaz.
5. Şair, ibadetlerini aksatacak kadar şiirle fazla meşgul olup eğlenceye dalmamalıdır (Latifî 1999: 166).

Tezkire yazarları söz sanatları, aruz ölçüsü açısından şiirlerde gördükleri kusurlara da işaret ederler. Öyle ki imale, rekâket, tam teşbih olmama, aruz kusuru taşıma, manaca uygunsuzluk ve yanlış eda gibi kusurlardan dolayı eleştirir.

Divanların başında şiir ve şair kavramlarını açıklayan, şairin divan tertip etme gerekçesini ifade eden mensur veya manzum/mensur karışık olmak üzere yazılmış bölümlere dibace denir.

XVIII. yüzyıldan sonra pek çok konu manzum olarak da işlenmiştir. Bu asrın şairlerinden Hasan Yaver, belagat kitaplarında ele alınan şiir, şair ve edebiyata dair diğer kavram ve kuralları Fenniye-i Eşar adlı 429 beyitli mesnevisinde anlatır (Üstüner 2009: 826-892).

Şikâyet-name adlı eser Fuzulî'nin eseridir.  Bu eserde eleştirel bir tutum sergilemektedir. Doğru cevap A'dır.

Belagat, bir düşünce ya da duygunun yerinde ve zamanında, manası en açık bir biçimde ve akıcı bir dille ifade edilmesidir. Belagat, bir ilim dalı olarak üç kısma ayrılır: Meani, beyan ve bedî. Meani, sözün duruma uygun bir şekilde nasıl ifade edileceğini; beyan, bir maksadın birbirinden farklı usullerle nasıl dile getirileceğini, bedî, ise maksadı ifade eden söze, anlam ve ahenk açısından güzellik verme yollarını gösterir. Osmanlı medreselerinde başlanıçta Arapça ve Farsça belagat kitaplarının okutulduğu bilinmektedir. Arapça belagat kitaplarının başında Sekkakî tarafından yazılan Miftahü’l-Ulum ile Hatib el-Kazvinî’nin yazdığı Telhisü’l-Miftah gelir. Doğru cevap D'dir.

Belagatla ilgili Arapça ve Farsça kaynaklar, mevcut bilgilerimize göre ilk defa Akkoyunlular zamanında yaşayan Şeyh Ahmet Bardahî tarafından Türkçeye uyarlanır. Onun Kitabu Camii Envai’l-Edebi’l-Farisî (y. 1502) adlı eserinde bazı edebî sanatlar, aruz ve muamma gibi kavramlar işlenir. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı kültür çevrelerinde ise Türkçe ilk belagat kitabı Gelibolulu Sürurî (1491-1561) tarafından yazılır. Onun Bahrü’l-Maarif’’i Türkçe yazılmış derli toplu ilk belagat kitabı sayılır. Sürurî eserini Şehzade Mustafa’nın hocası olarak Amasya’da bulunduğu sırada Şehzadenin isteği üzerine kaleme almıştır (y.1549). Eserde beyan, meani, bedî, aruz, kafiye, şiir ve nesir kuralları anlatılmıştır. Yazar başta Hadayıku’s-Sihr ve Enisü’l-Uşşak olmak üzere daha önce yazılan belagat kitaplarından yararlandığını eserinde belirtmiştir. Doğru cevap A'dır.

Belli bir meslekte şöhret bulan kişilerin biyografilerini anlatan eserlere tezkire, bunlardan şairlerin hayatlarını anlatan, eserlerinden örnekler verenlere de şair tezkiresi denilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Şair tezkirelerinin mukaddimelerinde şiirin ne olduğu, kökeni, biçim ve içerik bakımından özellikleri gibi poetikaların temel konuları olan sorunlar irdelenir. Ardından gelen bölümlerde şairlerin biyografilerine ilişkin bilgiler verilir, edebî kişiliklerine ilişkin tespitler sıralanır. Doğru cevap C'dir.

Divanların başında şiir ve şair kavramlarını açıklayan, şairin divan tertip etme gerekçesini ifade eden mensur veya manzum/mensur karşılık olmak üzere yazılmış bölümlere dibace denir. Doğru cevap D'dir.

Mesnevilerin yazılış nedenlerinin anlatıldığı, çoğunluğu kurmaca olan konular genellikle sebeb-i telif veya sebeb-i nazm-ı kitâbbaşlıklar altında anlatılır. Doğru cevap C'dir.

Belli bir meslekte şöhret bulan kişilerin biyografilerini anlatan eserlere tezkire, bunlardan şairlerin hayatlarını anlatan, eserlerinden örnekler verenlere de şair tezkiresi denilmektedir. Türk edebiyatında bu türün ilk örneği, Ali Şir Nevayî’nin Mecalisü’n-Nefayis adlı eseridir. Doğru cevap B'dir.

Meşk: Yazı hocasının ders olarak verdiği yazı örneği. Öğrenmek ve alışmak için yapılan çalışma. Başlangıçta sadece hat sanatıyla ilgili olarak kullanılan meşk, zamanla musikiden mimariye ve minyatürden şiire kadar bütün geleneksel sanatların öğretiminde kullanılmış bir yöntemdir. Doğru cevap E'dir.

Divan şairlerinin övgü (methiye) ve yergi (hiciv)lerinde, toplumsal sorunlardan
şikâyetlerinde eleştirel bir tutum vardır. Fuzulî’nin fiikâyet-namesi, Bağdatlı Ruhî’nin “Terkib-bend”i, Nefî’nin Siham-ı Kaza’sı klasik dönemde eleştirel aklın işlediğine ilişkin önemli eserlerdir.Doğru yanıt A şıkkıdır.

Belli bir meslekte şöhret bulan kişilerin biyografilerini anlatan eserlere tezkire, bunlardan şairlerin hayatlarını anlatan, eserlerinden örnekler verenlere de şair tezkiresi denildiğini biliyoruz. Türk edebiyatında bu türün ilk örneği, Ali Şir Nevayî’nin Mecalisü’n-Nefayis adlı eseridir.