ELEŞTİRİ TARİHİ

Özgünlük Avı

Hüseyin Cöntürk

Doğan Hızlan

Postmodern Eleştiri

Yapısalcı Eleştiri

Memet Fuat, Unutulmuş Yazılar (1986)’da bir araya getirdiği Eleştiri Üzerine Notlar, Eleştirinin ‘L’si, Sanatçının Eleştirmenliği, Kendini Eleştirmek gibi yazılarında ve Özgünlük Avı (1996) kitabında da bir araya getirdiği Bizde Eleştiri Var mı?, Yazınsal Eleştiri, Güncel Eleştiri, Neden Şair?, Neden Eleştirmen Değil, Kitap Eleştirisi, Şair Eleştirmenler, Türk Eleştiri Tarihi, Edebiyat Eleştirisi gibi yazılarında eleştiri anlayışını, eleştiri teorisi ve eleştiri tarihimizle ilgili görüşlerini aktarır.

Yazın ve Yorum

Fethi Naci

Memet Fuat

Şiir

1960 sonrası edebiyatımızı 1980’e kadar ayrı; 1980-1990 arasını ayrı ve
1990 sonrasını da ayrı düşünmek gerekir. 1960-1980 arasının yoğun politik ve
ideolojik görünümüne karşılık, 1980 sonrası apolitik bir anlayışı sergiler. 1990
sonrası ise tümüyle yepyeni bir dünya görüşünü; postmodern bir edebiyat yönelimini sergiler. Dolayısıyla edebiyat eleştirisi de bu değişim, dönüşüm veya daha
doğru bir ifadeyle kırılmalara göre şekil alır.

1960lardan sonra eleştirinin nesnel bilimsel bir içerik kazanmasında üniversite çevrelerinin gelişmesinin ve özellikle de Türk Dili ve Edebiyatı bölümleri ile İngiliz, Amerikan, Alman ve Fransız edebiyatları üzerinde çalışmalar yapan akademisyenlerin büyük katkısı olmuştur. Bu akademisyenler çoğunlukla batılı yöntem ve tekniklere dayalı eleştirel araştırma-inceleme yazılarıyla karşımıza çıkarlar. Son yıllarda bu çevrelerin nicelik bakımından gelişmiş olması eleştiri tarzındaki ürünlerin sayısında da oldukça fazla bir artışa yol açmıştır. Diğer taraftan 1960 sonrasında gazetelerin edebiyattan biraz uzaklaşmalarına karşılık, edebiyat dergilerindeki artış da eleştirinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Bunlara bağlı olarak bir akademik çevrede bulunmamakla birlikte bir dergi veya yayınevi etrafında toplanan yazarlar grubunun da zaman zaman belli bir eleştiri anlayışına bağlı yazılar yazdıkları görülür. Son yıllarda sadece eleştiri üzerine yazılan yazılara yer veren dergilerin varlığı da ayrıca dikkat çekmektedir.

Bir kısmı 1960 öncesinde de yazmakla birlikte Suut Kemal Yetkin, Memet Fuat,
Yaşar Nabi, Cemal Süreya, Muzaffer Erdost gibi isimler, öznel-izlenimci bir anlayışta bu dönemde eleştiri yazmaya devam ederler.

Öznel-İzlenimci eleştiri, eleştirmenin, eser karşısında beğenisine, duygu ve düşünce dünyasına göre tavır aldığı, genel eleştiri ilkelerinin değil, kişisel zevklerin ön plana çıktığı eleştiri anlayışıdır. Bu tarz eleştirinin zaman zaman denemeyle karıştığı da olur. Edebiyatımızda bu tarzın öncüsü Nurullah Ataç’tır. Nurullah Ataç sonrasında edebiyatımızda nesnel eleştiri gittikçe ağırlık kazanmasına rağmen, öznel eleştiriyi devam ettiren bazı eleştirmenler bu çerçevede yazılar yazmaya devam etmişlerdir.

Doğan Hızlan’ın Yazılı İlişkiler (1983), Günlerde Kalan (1983), Sanat Günah Çıkarıyor (1992), Kitaplar Kitabı (1996), Saklı Su (1996),Edebiyatımıza Dipnotlar (2010), Şiir Çilingiri (2010), Kitaplarla Kültür Turu (2010), Sönmüş Kibritin İzinde (2011) Aynadaki Bakışlar (2011) gibi eleştiri kitapları bulunmaktadır. Füsun Akatlı ;Tenha Yolun Ortasında (1995), Öykülerde Dünyalar Eleştiri Yazıları (1998) ,Zamanı Yaşatan
Roman ,Zamana Direnen Şiir Roman ve Şiir Üzerine Eleştirel Denemeler (1998), Kırmızı Gagalı Pelikan-(Kırk Yıldan Kırk Sesleniş) (2010) gibi kitaplarında eleştirilerine yer vermiştir.

1960 sonrasında eleştiri alanındaki önemli bir gelişme öznel-izlenimci eleştiri anlayışından nesnel bir eleştiri anlayışına doğru geçiş olmuştur. Eleştiride kişisel ve
öznel tutum ve düşüncelerin artık bir tarafa bırakılıp genel, evrensel ve bilimsel
prensiplerin göz önüne alınmaya başlandığı bir eleştiri anlayışı yavaş yavaş kendisini göstermeye başlar.

Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman (3 cilt, 1959-1965) isimli eseriyle 
edebiyatımızda tanınan Tahir Alangu (1916-1973), incelemelerinde nesnel bir
anlayışı uygulamaya çalışan bir başka edebiyat araştırmacısı ve eleştirmendir. Yeni
öykücülüğümüzün yol açıcılarını, gerçeklik ekseninde zaman zaman kesin yargılar vermekten kaçınmadan eleştirel bir perspektifle ele almıştır.

Türk Dili ve Edebiyatı Bölümlerinde Tanpınar’dan devam edip gelen bir çizginin önemli noktası olarak görebileceğimiz Mehmet Kaplan’dan sonra bu bölümlerde yetişen ve modern eleştiri anlayışlarını Türk edebiyatının metinlerine uygulayan pek çok akademisyen yetişmiştir. Mehmet Kaplan’ın ardından Orhan Okay, Şerif Aktaş, Necat Birinci, Kazım Yetiş, İnci Enginün, Zeynep Kerman, Necmettin Turinay, Sema Uğurcan, Nüket Esen, Ömer Faruk Huyugüzel, Ramazan Kaplan, Ramazan Korkmaz, İsmail Parlatır, Nurullah Çetin, Rıza Filizok, Hülya Argunşah, M.Fatih Andı, Bilge Ercilasun, Abdullah Uçman, İsmail Çetişli ve daha da sayabileceğimiz pek çok isim akademik eleştiri alanında önemli eserler vermişlerdir ve vermeye devam etmektedirler.

Toplumcu gerçekçi-Marksist eleştiri genellikle eleştiriyi, toplumsal-tarihsel işlevi,
sınıfsal özelliği çerçevesinde değerlendirir. Marks ve Engels ile onların takipçileri
Plehanov, Troçki, Lukacs gibi isimler sanatı, tarihsel, toplumsal ve sınıfsal bağlamın bir yansıma alanı, bir ideoloji üretme tarzı olarak ele aldılar. Aziz Çalışlar’a göre toplumcu gerçekçi eleştiri ele aldığı eseri “.. tüm sistemselliği içinde ele alır; toplumsal praksisle bağıntısı içinde gerçekliği kendi (içerik-biçim) bütününde nasıl yansıttığına (gerçekliği özümleyip biçimlendirdiğine) baktığı kadar, onun ayrılmaz bir bileşkeni olarak sanatsal-toplumsal işlevini, yani ilettiği ‘sanatsal hakikat’ (bildirim) ile alımlayıcı kitlenin sanatsal-toplumsal çıkarları arasındaki bağıntıya...” dikkat eder ve “..aydınlatıcı olumlayıcı ya da olumsuzlayıcı yönde yapıcı, eğitici ve bilinçlendirici, alımlayıcı kitlenin tavır almasına yol açıcı bir işlevsellik gösterir.”

1980 sonrasında Yazko Edebiyat, Yarın Dergisi, Adam Öykü, Notos Öykü gibi dergilerde yazdığı yazılarla kendisini tanıtan Semih Gümüş (1956- ) kendine has tarzıyla edebiyatımızda Marksist eleştirinin günümüzdeki önemli eleştirmenlerinden birisi olmuştur.