FİLM VE VİDEO KÜLTÜRÜ

Anlatı biçimi, olay, karakter, çatışma gibi anlatı öğelerinin bir araya getirilme ve düzenlenme biçimidir. Doğru cevap A'dır.

Anlatılar, biçimleri ve yapıları açısından klasik, modern ve postmodern anlatılar olarak ele alınabilir. Klasik anlatı olay örgüsüne dayalı, karakterleri, çatışmaları, sonucu belli olan anlatılara denir. Olaylar birbirlerine neden-sonuç ilişkisiyle bağlanır. Zamanda, mekanda ve dramatik eylemde süreklilik vardır. Öykülemede klasik anlatının kurallarına uyulabildiği gibi olay örgüsüne sıkı sıkıya bağlı olmayan yapılar kurmak da mümkündür. Doğru cevap B'dir.

Filmler olayların belli bir sırada anlatılmasından oluşur. Klasik anlatılarda olay örgüsünün biçimi çok belirleyicidir. Olaylar doğrusal biçimde birbirlerine eklenmişlerdir. Olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkileri belirgin ve güçlüdür. Başka bir deyişle, olaylar birbirlerine neden-sonuç ilişkileriyle bağlanırlar. Karakterlerin hayatındaki düzeni bozan bir şeyler olur. Bundan sonra olup bitenler düzeni yeniden oluşturmak içindir. Her şey önceki olaylar nedeniyle ortaya çıkar. Olaylar arasındaki bağlantılar açıktır, kolay anlaşılır.

Olayların birbirlerine neden-sonuç ilişkileriyle bağlanmasını bir örnekle açıklayalım: Usta (Bahadır Karataş, 2009) adlı film, motor ustası Doğan’ın uçak yapma tutkusu ile karısına olan sevgisi arasındaki çatışmayı anlatır. Doğan, yılmadan çalışmakta ve hem zamanını hem de parasını uçağı bitirip uçurmak için harcamaktadır. Karısı bu durumdan şikâyetçidir. Doğan’ın tutkusunu önemsememekte, eviyle ilgilenmesini istemektedir. Filmin başlangıç bölümündeki olaylar şöyle gelişir:

Doğan gece geç saatte evinin yakınındaki atölyede uçakla uğraşmaktadır. Karısı Emine yanına gelip onu eve çağırır. Doğan karısını gönderir, çalışmaya devam eder.

Sabah, kümesin kapanmayan kapısından giren bir kedi civcivlere zarar verir. Emine, Doğan’ın kendisiyle ve evle ilgilenmemesi nedeniyle mutsuzdur.

Doğan’ın arkadaşı Ersun, uçak için gereken parçalardan birini bulmuştur. Tek eksikleri pervanedir.

Doğan ve Ersun, üniversitenin sivil havacılık bölümüne gidip pervane isterler. Okulun müdürü, Doğan’ın çabasına saygı duyduğu için pervaneyi verir. Doğan, uçağını havacılık şenliğine yetiştirir. Başarısını orada göstermek ister.

Doğan ve Ersun uçağı şenlik alanına sokmak için görevlilerle tartışırlar. Okulun müdürü izin verilmesini sağlar. Önceki yıllarda aynı kurumda birlikte çalıştıkları bir görevli Doğan’ın uçağı ile alay eder. Doğan öfkelenir, bir boşluktan yararlanarak uçağa binip çalıştırır. Uçak havalanır ama kısa bir süre uçtuktan sonra düşer. Doğan, kazayı hafif bir yaralanmayla atlatmıştır.

Emine artık uçakla ilgilenmesini istememektedir. Kavga ederler. Emine evden ayrılıp ailesinin yanına gider.

Seyirci film boyunca olayların gelişimine, karakterlerin başına gelecek olaylara, öykünün nasıl biteceğine ilişkin tahminlerde bulunur. Film, ilk başta tahmin ettiği ya da arzu ettiği gibi bitse de seyircinin sona varana dek filmi izlemesini, izlerken merak duygusunun kışkırtılmasıyla zevk almasını sağlayacak yöntemler gerekir. Bu yöntemlerden biri olan geciktirim (suspense), beklenen sona varışın ertelenmesi, olayların nasıl ilerleyeceğine ilişkin belirsizlik yaratılması anlamına gelir. Doğru cevap D'dir.

Bazı karakterler daha yüzeysel yansıtılır ve filmin öyküsü içinde çok fazla yer kaplamazken bazılarını da tüm film boyunca en ayrıntılı biçimde tanırız. Karakter, tıpkı gerçek insanlar gibi üç boyuttan oluşur: Ruhsal, toplumsal, fiziksel.

Fiziksel boyut: Karakterin dış görünüşü, duruşu, mimikleri, jestleri, giyinme ve yürüme biçimi gibi özellikler onun fiziksel boyutunu oluşturur.

Toplumsal boyut: Karakterin ailesi, eğitim düzeyi, ekonomik durumu, mesleki hayatı, yaşadığı ev, inançları, politik görüşü, dünyaya bakışı onun toplumsal boyutunu oluşturan özelliklerden bazılarıdır.

Ruhsal boyut: Karakterin doğduğu andan başlayarak yaşadıklarının onda bıraktığı izler, düşleri, anıları, karmaşaları, duygusal özellikleri, güdüleri, bilinçaltından kaynaklanan davranışları ya da saplantıları onun ruhsal boyutunu oluşturur.

Doğru cevap E'dir.

İç çatışma, karakterin kendisinden kaynaklanan bir engel iç çatışmaya neden olur. İç çatışmaya örnek olarak, Siyah Kuğu (Black Swan, Darren Aronofsky, 2010) filmini örnek verebiliriz. Filmin başkarakteri Nina, başarılı bir balerin olmasını engelleyen korkularıyla, paranoyalarıyla mücadele eder. Film, onun ruhsal durumunu yansıtan sahnelerle doludur. Biz de zaman zaman Nina’nın yaşadığı ve gördüğü şeylerin gerçek olup olmadığından kuşkulanırız. Doğru cevap A'dır.

Modern anlatıları belirli kurallar ve geleneklerle açıklayamayız; çünkü bu anlatılar varolan gelenekleri yıkmak, endüstrinin gereklerinin dışında, daha özgür anlatım olanakları bulma çabalarının sonucunda ortaya çıkmıştır; ancak, ortak yönlerinden, özellikle öykülemeyle ilgili yöntemlerinden söz edebiliriz. Modern anlatılarda;

• Olay örgüsü doğrusal değildir.
• Olaylar arasındaki nedensellik ilişkisi zayıftır.
• Anlatı öğelerinin oluşturulma ve sunulma biçimi, karakterlerin, olayların, öykünün tamamlanmamış olduğu izlenimini yaratır.
• Olayların akışıyla ilgisi olmayan başka olaylar, bölümler filmde yer alabilir.
• Karakterlerin geçmişleri, onları güdüleyen şeyler ve amaçları belirsizdir. Seyircinin onlarla özdeşleşmesi güçleşir. “Modern sinemada karakterlere yoğunlaşma psikolojik karakterleştirmeyi içermez. Modern sanat filmlerinin ilgi odağı özel bir karakterin özel bir çevreyle karşılaşmasından ziyade karakterlerin genel insani durumudur.” (Kovacs, 2010:68).
• Çatışmalar açık ve berrak değildir.
• Filmin sonunda çatışmalar çözülmeyebilir.
• Olayların nasıl sonuçlandığı, karakterlere ne olduğu seyircinin yorumuna bırakılabilir.
• Olayların öncesi, nedenleri konusunda seyirciye bilgi verilmez.
• Bir olay anlatılmak yerine yalnızca ima edilir. Bu olayın olduğuna ilişkin bir izlenim ediniriz. Buna eksiltme denir.
• Olaylardan çok kavramlar, düşünceler, tema öne çıkar.
• Seyircinin filmin anlattığı olaylardan çok nasıl anlattığı üzerinde düşünmesi istenir.

Doğru cevap B'dir.

Modern anlatılar, seyircinin filme düşünsel olarak katılmasını, filmin olaylarına kapılıp gitmek yerine hem anlatılanın ardındaki düşüncelere hem de anlatma biçimine yoğunlaşmasını ister.

Tutulma’da da olaylar arasındaki nedensellik bağı oldukça zayıf tutulmuştur. Araya giren bazı olaylar ya da bölümlerin anlamını kavramakta zorlanırız. Çünkü, bunların diğer olaylarla zaman, mekan ya da eylem açısından bağlantısı yoktur. Filmin öyküsünü ilerletme işlevi görmezler. Örneğin, kadın kahraman filmin başında sevgilisinden ayrılır. Bu ayrılığın onun üzerinde nasıl bir etki yaptığı daha sonraki bölümlerde önemsizleşir ve unutulur. Bir arkadaşının köpeği evden kaçar. Hep birlikte dışarıya çıkıp onu ararlar. Ama bu olay diğer olaylarla tamamen ilgisizdir ve anlatının ilerlemesine hiçbir katkıda bulunmaz. Karakterlerin ruhsal durumları aniden değişir ve neden değiştiğini anlamayız. Kahramanlar herhangi bir şeyin peşinde koşmaz ya da mücadele etmezler. Klasik anlatılardaki gibi bir çatışma yoktur. Filmin sonunda hiçbir şey olmaz. Filmin kahramanları olan iki genç buluşmak için sözleşmişlerdir ama buluşma yerinde kimse yoktur. Buluşup buluşmadıklarını ya da daha sonra görüşüp görüşmediklerini bilmeyiz. Karakterler ve olaylar hakkında bize verilen, gösterilen bilgilerle onların serüveninden çok anlatılanların ne anlama gelebileceği üzerinde düşünürüz. Tutulma, seyircinin, yalnızca karakterlerin serüveniyle zaman geçirmesini istemez. Tam tersine, seyirciyi, modern dünyada insanların birbirlerine, duygularına yabancılaşması, tutulmaya benzer bir durumda kalmaları üzerinde düşünmeye yöneltir.

Tutulma bir modern anlatı örneğidir. Doğru cevap C'dir.

Postmodern anlatıda karşılaştığımız başlıca anlatısal yöntemleri şöyle sıralayabiliriz:

Özdüşünümsellik: Filmin, anlatma eylemini, sinema tarihine ve tekniğine özgü öğeleri sergilemesi ve açığa vurmasıdır. Klasik anlatılarda ise anlatım, yani öyküleme seyirciden gizlenir.

Metinlerarasılık: Bir filmde başka bir filme, sanat eserine, popüler kültüre ve medya ürünlerine gönderme yapılması.

Alıntılar yapma: Diğer anlatı tarzlarından, filmlerden ya da sanat eserlerinden alıntılar yapmak. O metinlerdeki kalıpları, anlatımları, biçemleri kopyalamak.

Kolaj: Birbirinden farklı biçemleri, tür kalıplarını bir arada kullanmaktır.

Parodi: Ciddi bir eserin, belli bir öykü kalıbının, türün komikleştirilerek taklit edilmesidir.

Eklektizm: İşe yarayabilecek yöntemleri ve öğeleri aralarındaki düşünsel, biçemsel, tarihsel ya da coğrafi farklılıkları önemsemeden bir araya getirmek.

Doğru cevap D'dir.

Düşüş filmi bir postmodern anlatıdır. Tarsem’in filmi Düşüş kovboy filmlerine benzeyen bir sahneyle başlar. Kızılderili, atlar, buharlı tren gibi kovboy filmlerine özgü öğeler kullanılmıştır. Nehire düşen bir atı çıkarırlar. Bu sahne öykü içinde öykü anlatımıdır. Bir film çekimine ait bir sahne olduğunu daha sonra anlatının gelişimi içinde anlarız. Doğru cevap E'dir.

Doğru cevap C'dir. Klasik anlatılarda olay örgüsünün biçimi çok belirleyicidir. Olaylar doğrusal biçimde birbirlerine eklenmişlerdir. Olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkileri belirgin ve güçlüdür. Klasik anlatılarda olaylar başlangıç, gelişme ve sonuç yapısı sergilerler.

Karakterin inandırıcılığını sağlayan başlıca öğeler; güdü, değişme, tutarlılıktır. Bir karakter fiziksel, toplumsal ve ruhsal olan üç boyutuyla tam bir karaktere dönüşür. Biri eksik olsa karakterin inandırıcılığı da azalır.

Doğru cevap A'dır. Sinemanın ilk dönemlerinde filmin başkarakterleri kahramanca özelliklere sahipti. Olumlu toplumsal değerleri temsil ederler, iyi ve doğru olanı yaparlar, suç işlemezler, kendilerini insanlığın yararına kahramanca feda ederlerdi. 1930’larda bu özellikleri yansıtmayan kahramanlar ortaya çıkmaya başladı. Sinema yazınında anti-kahraman denilen bu karakterler cesaret, fiziksel dayanıklılık, dürüstlük gibi geleneksel kahraman özelliklerine sahip değildirler, geleneksel değerlere ve herhangi bir ideale bağlı değillerdir, kontrol edemedikleri bir dünyada kendilerini çaresiz hissederler, çoğunluğu mutlu eden şeylerden nadiren mutlu olurlar, asidirler, toplum dışı olmakla övünürler. Derviş Zaim’in Tabutta Röveşata (1996) adlı filminin kahramanı Mahsun bir anti-kahramandır. Taksi Şöforü (Taxi Driver, Martin Scorsese, 1976) filmindeki Travis, Otomatik Portakal (A Clockwork Orange, Stanley Kubrick, 1971) filmindeki Alex de anti-kahraman örnekleridir.

Doğru cevap B'dir. Çatışma, karakterden doğar. Karakterler de kendilerini bu çatışmaların içinde ortaya koyar. Filmin öyküsünün sonunu tahmin etsek ya da bilsek bile çatışmadan kaynaklanan mücadeleyi seyretmek hoşumuza gider. Bizi ilgilendiren o çatışmayı çözüme ulaştıracak mücadeledir. Bu mücadeleye tanık olmayı severiz. Çatışmalar farklı türlerde olabilir:

• İç çatışma: Karakterin kendisinden kaynaklanan bir engel iç çatışmaya neden olur.

• Dış çatışma: Kahramanın başka biriyle, bir nesneyle, doğal bir güçle ya da bir felaketle olan çatışması dış çatışmadır. 

Temel çatışmanın film boyunca devam edebilmesi için çatışan tarafların eşit güçte olması gerekir. Bu, aynı değerlere ya da fiziksel güce sahip olmaları anlamına gelmez. Her iki taraf da, yani hem protagonist hem de antagonist, isteklerine ulaşmak konusunda kararlı, dayanıklı ve istekli olmalıdır ki çatışma sürsün. Filmlerde hem iç hem de dış çatışma olabilir.

Doğru cevap C'dir. Öyküleme, yani anlatıyı kurma sırasında da filmin zaman boyutu oluşur. Bu nasıl gerçekleşir? 

a. Olayların art arda gelişiyle.Her şeyden önce, olaylar öyle bir ardıllık içinde anlatılır ki aralarda atlamalar olsa bile eğer nedensellik korunmuşsa belli bir zamansal akış oluşur.

b. Farklı zaman dilimlerinin ardıl olayların arasına girmesiyle. Öykü hangi çağda, yılda, günde geçerse geçsin anlatım olaylar o anda oluyormuş gibi kurulur. Buna şimdiki zaman diyelim. Geçmişte yaşanan bir olay bu şimdiki zaman olaylarının arasında bir yerde anlatıldığında zamandizinsel düzenin dışına çıkılmış olur.

c. Öykü süresinin sıkıştırılması ya da genişletilmesiyle. Kimi filmlerde o kadar uzun bir sürede geçen bir öykü anlatılır ki zaman atlamaları büyük olur. “Genellikle bir filmin olay örgüsü öykü süresinin belirli dilimlerini seçer” (Bordwell, Thompson, 2008:81). Öykü 2 yıllık bir süreyi kaplayabilir ama olay örgüsü yalnızca anlatılması gereken olayları sunarak bu 2 yılı 2 saatlik bir sürede anlatır. Tam tersi de mümkündür. Çok kısa bir süre içinde geçen bir öykü 2, 3 saate yayılarak anlatılabilir. Her iki durumda da zamandizin zorlayıcı biçimde bozulur ama öykü, ya olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkisi ya da karakter, tema, eylem ve mekan gibi başka bir öğe aracılığıyla kurulur. 

d.Seyircinin süreyi algılayışının yönetilmesiyle. Seyircinin heyecanlanması, duygulanması ya da kuşkulanması, filmi seyrederken hissettiği süre duygusunu etkiler. Buna psikolojik zaman da diyebiliriz

Doğru cevap D'dir. Modern anlatılarda;

• Olay örgüsü doğrusal değildir.

• Olaylar arasındaki nedensellik ilişkisi zayıftır.

• Anlatı öğelerinin oluşturulma ve sunulma biçimi, karakterlerin, olayların, öykünün tamamlanmamış olduğu izlenimini yaratır.

• Olayların akışıyla ilgisi olmayan başka olaylar, bölümler filmde yer alabilir.

• Karakterlerin geçmişleri, onları güdüleyen şeyler ve amaçları belirsizdir. Seyircinin onlarla özdeşleşmesi güçleşir. “Modern sinemada karakterlere yoğunlaşma psikolojik karakterleştirmeyi içermez. Modern sanat filmlerinin ilgi odağı özel bir karakterin özel bir çevreyle karşılaşmasından ziyade karakterlerin genel insani durumudur.” (Kovacs, 2010:68).

• Çatışmalar açık ve berrak değildir.

• Filmin sonunda çatışmalar çözülmeyebilir.

• Olayların nasıl sonuçlandığı, karakterlere ne olduğu seyircinin yorumuna bırakılabilir.

• Olayların öncesi, nedenleri konusunda seyirciye bilgi verilmez.

• Bir olay anlatılmak yerine yalnızca ima edilir. Bu olayın olduğuna ilişkin bir izlenim ediniriz. Buna eksiltme denir.

• Olaylardan çok kavramlar, düşünceler, tema öne çıkar.

• Seyircinin filmin anlattığı olaylardan çok nasıl anlattığı üzerinde düşünmesi istenir

Doğru cevap B'dir. Sinema 1800’lü yılların sonunda bir eğlence aracı olarak toplum hayatına girdiği zaman film endüstrisi daha çok seyirci çekebilmek için yollar, yöntemler bulmaya başlamıştı. Klasik anlatının kuralları, gelenekleri de bu çabalar ve deneyimlerle ortaya çıktı. 1950’li yılların sonlarına gelindiğinde özellikle Avrupa’da yaşayan sanatçıların, sanat ve düşünce ortamının katkılarıyla yeni sinema anlayışları ortaya çıkmaya başladı. Bresson, Antonioni, Bergman, Godard, Pasolini, Resnais, Tarkovski gibi modernist yönetmenler genel olarak klasik anlatının kurallarını ve geleneklerini yıkarak yeni anlatım yöntemleri aradılar. Böylece modern (çağdaş) anlatı olarak adlandırılan farklı biçimler ortaya çıktı.

Doğru cevap E'dir. Modern anlatılarda;

Klasik anlatılarda ise filmler olayların belli bir sırada anlatılmasından oluşur. Klasik anlatılarda olay örgüsünün biçimi çok belirleyicidir. Olaylar doğrusal biçimde birbirlerine eklenmişlerdir. Olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkileri belirgin ve güçlüdür. Başka bir deyişle, olaylar birbirlerine neden-sonuç ilişkileriyle bağlanırlar. Karakterlerin hayatındaki düzeni bozan bir şeyler olur. Bundan sonra olup bitenler düzeni yeniden oluşturmak içindir. Her şey önceki olaylar nedeniyle ortaya çıkar. Olaylar arasındaki bağlantılar açıktır, kolay anlaşılır.

Doğru cevap A'dır. 

Öz-düşünümsellik: Filmin, anlatma eylemini, sinema tarihine ve tekniğine özgü öğeleri sergilemesi ve açığa vurmasıdır. Klasik anlatılarda ise anlatım, yani öyküleme seyirciden gizlenir.

Metinlerarasılık: Bir filmde başka bir filme, sanat eserine, popüler kültüre ve medya ürünlerine gönderme yapılması.

Alıntılar yapma: Diğer anlatı tarzlarından, filmlerden ya da sanat eserlerinden alıntılar yapmak. O metinlerdeki kalıpları, anlatımları, biçemleri kopyalamak.

Kolaj: Birbirinden farklı biçemleri, tür kalıplarını bir arada kullanmaktır.

Parodi: Ciddi bir eserin, belli bir öykü kalıbının, türün komikleştirilerek taklit edilmesidir.

Eklektizm: İşe yarayabilecek yöntemleri ve öğeleri aralarındaki düşünsel, biçemsel, tarihsel ya da coğrafi farklılıkları önemsemeden bir araya getirmek.

Doğru cevap E'dir. Son 20, 30 yıl içinde yapılmış, klasik ve modern anlatıların kimi özelliklerini barındıran ama aynı zamanda bu özellikleri farklı biçimde kullanıp biraya getiren filmler postmodern kavramı altında değerlendirilmektedir. Bu anlatılar hem film endüstrisinin beklentilerine uyum sağlamış hem de yeni bir tarz içinde günün seyirci algısını tatmin etmiştir. Her bir filmin kendi anlatısı içinde değişik yöntemleri kullanma biçimi farklı olabilir. Postmodern filmler her şeyi daha az ciddiye alırlar. Her şeyden bir parça seçip bir araya getirme, başka filmlerden, sanat dallarından alıntılar yapma, ince alayla ciddi konuları ve eserleri hafifleştirme gibi yöntemlerle yüksek sanat ve kitle sanatı ayrımını eleştirirler. Postmodern anlatıda karşılaştığımız başlıca anlatısal yöntemleri şöyle sıralayabiliriz: