GELİŞİMSEL TANI VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

Sonuç olarak yukarıda sunulan tüm tanımlar incelendiğinde, özünde BEP’in bir eği­tim öğretim yılı içerisinde özel gereksinimli öğrenciye kazandırılacak davranışların neler olduğu, bu davranışların nerede, nasıl, kimler tarafından, hangi yöntemlerle ve ne kadar sürede kazandırılacağını gösteren yazılı bir doküman olduğu görülmektedir.

Sonuç olarak yukarıda sunulan tüm tanımlar incelendiğinde, özünde BEP’in bir eği­tim öğretim yılı içerisinde özel gereksinimli öğrenciye kazandırılacak davranışların neler olduğu, bu davranışların nerede, nasıl, kimler tarafından, hangi yöntemlerle ve ne kadar sürede kazandırılacağını gösteren yazılı bir doküman olduğu görülmektedir.

BEP aynı zamanda yasal bir zorunluluktur. 1997 yılında kabul edilen 573 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin 4. Madde (f) bendinde “Özel eğitim gerektiren bireyler için bireyselleştirilmiş eğitim planı geliştirilmesi ve eğitim programlarının bireyselleştirerek uygulanması esastır.” diyerek BEP yasal olarak zorunlu hâle getirmiştir (MEB, 1997). Bu kararname ile birey merkezli bireyselleştirilmiş eğitim programlarıyla bireylere en az kı­sıtlayıcı ortamlarda eğitilme fırsatları sağlanmıştır. Kararname’nin çeşitli maddelerinde eğitsel performans düzeyinin belirlenmesi, belirlenen eğitsel performans düzeyine göre bireyselleştirilmiş eğitim programlarının hazırlanması, ailelerin de sürecin her boyutuna aktif katılımlarının sağlanması gibi konuların özellikle belirtildiği görülmektedir. Ardın­dan 2000 yılında kabul edilen Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nin 62. ve 63. mad­delerinde BEP ayrıntılı olarak tanımlanmıştır (MEB, 2000).

Bireyselleştirilmiş eğitim programının yasal bir zorunluluk olarak kabul edilmesiyle özel gereksinimli bireylerin ve onların ailelerinin eğitimsel gereksinimleri yasal olarak güvence altına alınmıştır (Kargın, 2004).

Öğrencinin Şimdiki/Var Olan Eğitsel Performans Düzeyi: Bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlamanın birinci basamağı, öğrencinin var olan eğitsel performans düzeyinin belirlenmesidir. Var olan performans düzeyinin değerlendi­rilmesi ile öğrencinin neleri yapıp neleri yapamadığı, diğer bir deyişle güçlü ve zayıf yön­leri belirlenmeye çalışılır. Bu bilgiler özel gereksinimli öğrenci için yazılan uzun ve kısa dönemli amaçlara temel oluşturacağı için son derece önemlidir. Performans düzeyinin ayrıntılı ve öğrenciyi tüm yönleriyle tanımlayacak biçimde gerçekçi belirlenmesi, amaç­ların da gerçekçi olmasını, diğer bir deyişle ulaşılabilir ve kapsamlı olmasını sağlayacak­tır. Performans düzeyi belirleme çoğunlukla informal değerlendirme araçları ile yapılan eğitsel değerlendirme süreci sonucunda gerçekleştirilir. Bu süreçte öğretmenler gözlem, görüşme, yazılı sınavlar, hata analizi, çalışma örneği analizi, ev ödevleri, ölçüt bag_̆ımlı araçlar gibi informal değerlendirme araçlarını kullanarak özel gereksinimli öğrencisinin bir becerideki ustalık derecesini belirlemeyi amaçlar. Performans düzeyi BEP’te yer alması gereken önemli elemanlardan birisi olup BEP’in oluşturulmasındaki temel yapıtaşların­dan biri olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle öğretmenlerin performans düzeyi ifade­lerini yazarken çok daha özenli ve titiz olmaları beklenmektedir.

Performans düzeyi;

Uzun dönemli hedefler bir öğretim yılı içerisinde öğrenciye kazandırılacak davranışların bir listesidir. Kısa dönemli hedeflere göre daha genel ifadelerle belirtilen bu hedefler, öğ­renci performansına dayalı olarak öğrencinin bir akademik yıl sonunda ulaşacağı noktayı belirtmektedir. Bu yönüyle uzun dönemli hedefler, bir yılın sonunda öğrencideki tahmini gelişimin ne kadar olacağının yansıtılması şeklinde de tanımlanabilir. Öğrencinin BEP’te belirtilen uzun dönemli hedeflere ulaşabilmesi için öncelikle hedeflerin ulaşılabilir ve ger­çekçi bir biçimde belirlenmesi önemlidir. Bu süreçte hedeflerin ne ulaşılamayacak kadar güç, ne de çok kolay ulaşılabilir olmamasına dikkat edilmelidir. Hedeflerin ulaşılamaya­cak kadar güç olması BEP’in ve öğrencinin başarısını doğru bir biçimde yordamaya engel olacağı gibi, çok kolay olması da öğrenci için zaman kaybına yol açacaktır (Fiscuss ve Mandell, 2002; Gürsel, 2005).

Öğretmenler uzun dönemli hedefleri belirlerken birtakım noktalara dikkat etmelidir. Bunlar; a) öğrencinin var olan eğitsel performans düzeyi, b) öğrencinin yetersizliğinin de­recesi, c) öğrenciye sağlanacak destek eğitim hizmetleri, d) öğrencinin geçmiş yaşantıları ve öğrenme hızı, e) öğrencinin yaşadığı çevre ve aile özellikleri ile f) öğretmene sağlanan destek eğitim hizmetleridir (Kargın, 2012). Ek olarak uzun dönemli hedeflerin öncelikli beceriler arasından seçilmesi de öğretmenlerin dikkat etmeleri gereken bir diğer konu­dur. Bu süreçte öğretmenlerin öncelikle çalıştıkları özel gereksinimli öğrenci için önkoşul niteliği taşıyan işlevsel becerileri belirlemeleri, sonrasında da bunlar arasından öncelikli olanları seçerek uzun dönemli hedefleri oluşturmaları gerekmektedir. Uzun dönemli hedef ifadeleri, tıpkı performans düzeyi ifadelerinde olduğu gibi ölçülebilir ve gözlenebilir olma­lıdır. Ölçülebilir ve gözlenebilir ifadeler yoruma açık olmayan, farklı bireyler tarafından aynı biçimde anlaşılan ifadelerdir (Fiscuss ve Mandell, 2002; Sucuoğlu ve Kargın, 2012).

Uzun dönemli hedefler bir öğretim yılı içerisinde öğrenciye kazandırılacak davranışların bir listesidir. Kısa dönemli hedeflere göre daha genel ifadelerle belirtilen bu hedefler, öğ­renci performansına dayalı olarak öğrencinin bir akademik yıl sonunda ulaşacağı noktayı belirtmektedir. Bu yönüyle uzun dönemli hedefler, bir yılın sonunda öğrencideki tahmini gelişimin ne kadar olacağının yansıtılması şeklinde de tanımlanabilir. Öğrencinin BEP’te belirtilen uzun dönemli hedeflere ulaşabilmesi için öncelikle hedeflerin ulaşılabilir ve ger­çekçi bir biçimde belirlenmesi önemlidir. Bu süreçte hedeflerin ne ulaşılamayacak kadar güç, ne de çok kolay ulaşılabilir olmamasına dikkat edilmelidir. Hedeflerin ulaşılamaya­cak kadar güç olması BEP’in ve öğrencinin başarısını doğru bir biçimde yordamaya engel olacağı gibi, çok kolay olması da öğrenci için zaman kaybına yol açacaktır (Fiscuss ve Mandell, 2002; Gürsel, 2005).

Öğretmenler uzun dönemli hedefleri belirlerken birtakım noktalara dikkat etmelidir. Bunlar; a) öğrencinin var olan eğitsel performans düzeyi, b) öğrencinin yetersizliğinin de­recesi, c) öğrenciye sağlanacak destek eğitim hizmetleri, d) öğrencinin geçmiş yaşantıları ve öğrenme hızı, e) öğrencinin yaşadığı çevre ve aile özellikleri ile f) öğretmene sağlanan destek eğitim hizmetleridir (Kargın, 2012). Ek olarak uzun dönemli hedeflerin öncelikli beceriler arasından seçilmesi de öğretmenlerin dikkat etmeleri gereken bir diğer konu­dur. Bu süreçte öğretmenlerin öncelikle çalıştıkları özel gereksinimli öğrenci için önkoşul niteliği taşıyan işlevsel becerileri belirlemeleri, sonrasında da bunlar arasından öncelikli olanları seçerek uzun dönemli hedefleri oluşturmaları gerekmektedir. Uzun dönemli hedef ifadeleri, tıpkı performans düzeyi ifadelerinde olduğu gibi ölçülebilir ve gözlenebilir olma­lıdır. Ölçülebilir ve gözlenebilir ifadeler yoruma açık olmayan, farklı bireyler tarafından aynı biçimde anlaşılan ifadelerdir (Fiscuss ve Mandell, 2002; Sucuoğlu ve Kargın, 2012).

Okul Öncesine Yönelik Uzun Dönemli Hedef Örnekleri

Kısa Dönemli Hedefler

Kısa dönemli hedefler, öğrencinin performans düzeyi ile uzun dönemli hedefler arasında yer alan ara basamaklardır. Uzun dönemli hedeflere göre daha özele inen ve ayrıntılı olan bu hedefler, BEP’in işe koşulmasında önemli görülmektedir. Kısa dönemli hedef yazımı­nın dört temel ilkesi vardır. Bunlar; “birey, davranış, koşul ve ölçüttür” (Kargın, 2007). Kısa dönemli hedef yazarken kazandırılacak davranış, hangi bireye öğretilecekse ona özgü şekilde isimlendirilir. İkinci ilke, davranıştır ve bu ilkede bireyin kazanacağı beceri açık, ölçülebilir ve gözlenebilir bir biçimde ifade edilir. Kısa dönemli hedef ifadelerinde bir he­defte yalnızca tek bir davranışa/beceriye odaklanılır. Üçüncü ilke, koşuldur. Koşul, hedef davranışın öğrenci tarafından öğrenildiğini kabul edebilmek için o davranışın nasıl, nere­de, ne zaman ve hangi koşullar altında meydana gelmesi gerektiğinin ifadesidir. Dördün­cü ilke olan ölçüt ise hedef davranışın bir öğrenci tarafından kazanıldığını söyleyebilmek için o davranışın öğrenci tarafından ne kadar doğrulukla gösterilmesi gerektiğinin yazılı ifadesidir (Kargın, 2007). BEP yazımında öğretmenlerin oluşturacakları kısa dönemli he­deflere karar verebilmeleri için uzun dönemli hedeflerin hangi ara basamaklardan oluştu­ğunu belirlemeleri önemlidir.

Okul Öncesine Yönelik Kısa Dönemli Hedef Örnekleri

(UDH: Ali bir akademik yılın sonunda giysilerini yardımsız giyer.)

KDH 1. Ali kendisinden pantolonunu giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

KDH 2. Ali kendisinden kazağını giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

KDH 3. Ali kendisinden çorabını giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

KDH 4. Ali kendisinden ayakkabısını giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

(UDH: Ayşe bir akademik sonunda kendisini yardımsız tanıtır.)

KDH 1. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde adını, soyadını doğru şekilde söyler.

KDH 2. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde yaşını/doğum tarihini doğru şekilde söyler.

KDH 3. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde okulunu/sınıfını doğ­ru şekilde söyler.

KDH 4. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde en sevdiği dersi/etkin­liği (spor, müzik, vb.) doğru şekilde söyler.

Önemli Not: Yukarıda her bir uzun döneme ilişkin sunulan kısa dönemli hedefler sizlere örnek olması amacıyla sunulmuştur. Bu nedenle bu hedefler gerektiğinde öğrencinin engeli, yaşı, cinsiyeti ve performans düzeyine göre değiştirilebilir, arttırılabilir ya da eksiltilebilir

Kısa Dönemli Hedefler

Kısa dönemli hedefler, öğrencinin performans düzeyi ile uzun dönemli hedefler arasında yer alan ara basamaklardır. Uzun dönemli hedeflere göre daha özele inen ve ayrıntılı olan bu hedefler, BEP’in işe koşulmasında önemli görülmektedir. Kısa dönemli hedef yazımı­nın dört temel ilkesi vardır. Bunlar; “birey, davranış, koşul ve ölçüttür” (Kargın, 2007). Kısa dönemli hedef yazarken kazandırılacak davranış, hangi bireye öğretilecekse ona özgü şekilde isimlendirilir. İkinci ilke, davranıştır ve bu ilkede bireyin kazanacağı beceri açık, ölçülebilir ve gözlenebilir bir biçimde ifade edilir. Kısa dönemli hedef ifadelerinde bir he­defte yalnızca tek bir davranışa/beceriye odaklanılır. Üçüncü ilke, koşuldur. Koşul, hedef davranışın öğrenci tarafından öğrenildiğini kabul edebilmek için o davranışın nasıl, nere­de, ne zaman ve hangi koşullar altında meydana gelmesi gerektiğinin ifadesidir. Dördün­cü ilke olan ölçüt ise hedef davranışın bir öğrenci tarafından kazanıldığını söyleyebilmek için o davranışın öğrenci tarafından ne kadar doğrulukla gösterilmesi gerektiğinin yazılı ifadesidir (Kargın, 2007). BEP yazımında öğretmenlerin oluşturacakları kısa dönemli he­deflere karar verebilmeleri için uzun dönemli hedeflerin hangi ara basamaklardan oluştu­ğunu belirlemeleri önemlidir.

Okul Öncesine Yönelik Kısa Dönemli Hedef Örnekleri

(UDH: Ali bir akademik yılın sonunda giysilerini yardımsız giyer.)

KDH 1. Ali kendisinden pantolonunu giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

KDH 2. Ali kendisinden kazağını giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

KDH 3. Ali kendisinden çorabını giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

KDH 4. Ali kendisinden ayakkabısını giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.

(UDH: Ayşe bir akademik sonunda kendisini yardımsız tanıtır.)

KDH 1. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde adını, soyadını doğru şekilde söyler.

KDH 2. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde yaşını/doğum tarihini doğru şekilde söyler.

KDH 3. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde okulunu/sınıfını doğ­ru şekilde söyler.

KDH 4. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde en sevdiği dersi/etkin­liği (spor, müzik, vb.) doğru şekilde söyler.

Önemli Not: Yukarıda her bir uzun döneme ilişkin sunulan kısa dönemli hedefler sizlere örnek olması amacıyla sunulmuştur. Bu nedenle bu hedefler gerektiğinde öğrencinin engeli, yaşı, cinsiyeti ve performans düzeyine göre değiştirilebilir, arttırılabilir ya da eksiltilebilir

Sağlanacak Ek Özel Eğitim Hizmetlerinin Nerede, Ne Zaman, Kimler Tarafından ve Ne Kadar Süreyle Verileceğinin Belirlenmesi

BEP’te yer alan son öge ise öğrenciye sağlanacak ek özel eğitim hizmetlerinin nerede, ne zaman, kimler tarafından ve ne kadar süreyle verileceğinin belirlenmesidir (Heward, 2006). Ek hizmetler, özel eğitim desteği dışında özel gereksinimli öğrencinin gereksinim duyduğu diğer hizmetlerdir. Ulaşım, konuşma terapisi, fiziksel terapi, uğraşı terapisi, da­nışmanlık ve tıbbi hizmetler, özel gereksinimli öğrenciye sağlanacak ek hizmetler arasında yer almaktadır (Kargın, 2007). Ek hizmetler öğrencinin gereksinimlerine göre değişir ve her öğrencinin ek hizmetlere gereksinimi olmayabilir. Ek hizmetler öğrencinin kaynaştır­ma uygulamalarına katılımını ve başarısını artırıcı hizmetlerdir (Strickland ve Turnbull, 1990).

Bireysel eğitim hizmeti ise doğrudan sunulan bir özel eğitim hizmeti olarak ek değil ana özel eğitim hizmetidir.

• Öğrenciye sağlanacak ek özel eğitim hizmetlerinin nerede, ne zaman, kimler tara­fından ve ne kadar süreyle verileceğinin belirlenmesi.

Değerlendirme Yöntemi ve Ölçütleri

Öğrenci için belirlenen kısa dönemli hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığına karar vermek için değerlendirmenin hangi yöntemlerle yapılacağına bireyselleştirilmiş eğitim programını planlama aşamasında karar verilmelidir. Bu süreçte gözlem, programa dayalı olarak oluş­turulmuş kontrol listeleri, çalışma örneği analizi gibi informal değerlendirme teknikleri sıklıkla kullanılmaktadır (Wood, 1998).

Sağlanacak Ek Özel Eğitim Hizmetlerinin Nerede, Ne Zaman, Kimler Tarafından ve Ne Kadar Süreyle Verileceğinin Belirlenmesi

BEP’te yer alan son öge ise öğrenciye sağlanacak ek özel eğitim hizmetlerinin nerede, ne zaman, kimler tarafından ve ne kadar süreyle verileceğinin belirlenmesidir (Heward, 2006). Ek hizmetler, özel eğitim desteği dışında özel gereksinimli öğrencinin gereksinim duyduğu diğer hizmetlerdir. Ulaşım, konuşma terapisi, fiziksel terapi, uğraşı terapisi, da­nışmanlık ve tıbbi hizmetler, özel gereksinimli öğrenciye sağlanacak ek hizmetler arasında yer almaktadır (Kargın, 2007). Ek hizmetler öğrencinin gereksinimlerine göre değişir ve her öğrencinin ek hizmetlere gereksinimi olmayabilir. Ek hizmetler öğrencinin kaynaştır­ma uygulamalarına katılımını ve başarısını artırıcı hizmetlerdir (Strickland ve Turnbull, 1990).

• Birey, davranış, koşul ve ölçüt olmak üzere dört temel ilkesi vardır.
• Kısa dönemli amaçlarda bireyin kazanacağı davranış gözlenebilir olmalıdır, maddeleri doğru iken diğer maddeler kısa dönemli amaçlar açısından yanlıştır.  

• Ali kendisinden pantolunu giymesi istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun şekilde giyer.
• Ali kendisinden dişini fırçalaması istendiğinde 4 denemenin 3’ünde uygun biçimde fırçalar, maddeleri özbakım becerileri ile ilgilidir.