GELİŞİMSEL YETERSİZLİKLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Türkiye’de 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine göre hazırlanan Millî Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde süreğen hastalık “gelişim dönemi içerisinde, bireyin sürekli bakım ve tedavi gerektiren hastalığı nedeniyle eğitim performansının ve sosyal uyumunun olumsuz yönde etkilenmesi durumu” olarak tanımlanmaktadır.

Doğumdan önce ya da doğum sırasında oluşan serebral palsiye konjenital serebral palsi denilmektedir ve vakaların %70’ini konjenital serabral palsi oluşturmaktadır. Diğer tür olan akiz serebral palsi doğumdan sonra çocukluğun ilk dönemlerinde ortaya çıkmaktadır ve genellikle kazalardan, beyin enfeksiyonlarından veya çocuk istismarından kaynaklanan beyin hasarının bir sonucudur.

Serebral palsinin beş tipi bulunmaktadır. Bunlar spastik tip, hipotonik tip, atetoid tip, ataksik tip ve karışık tiptir. Spastik tip en bilinen serebral palsi türüdür.

Serebral palsinin diğer bir türü hipotonik tiptir. Hipotonik kas gerginliği az olan kas anlamındadır. Kasta normal gevşekliğin ötesinde bir gevşeklik bulunmaktadır. Eklemlerinde de bir gevşeklik görülür. Serebral palsinin nadir görülen bir türüdür.

Doğru sıralama; spina bifida, çocuk felci, multiple skleroz olmalıdır.

Süreğen bir hastalık olan ve nedeni hâla bilinmeyen romatoid artrit eklemlerde iltihaplanmaların meydana gelmesine neden olmaktadır. Bu hastalıkta ilaç tedavisi, fizik tedavi, psikolojik destek ve bazı durumlarda da ameliyat etkili olmaktadır. Hastalıkla ilgili sorunlar özellikle kış mevsiminde sık yaşanmaktadır. Bakım personelinin özellikle de hastalığın alevlenme dönemlerinde bireye daha fazla destek olması ve bireyin yorucu etkinliklerden kaçınması gerekmektedir.

Kistik fibrozis çocukluk ve ergenlik çağının genetik geçişli bir hastalığıdır. Bu hastalıkta salgı bezlerinden aşırı yoğun ve yapışkan bir madde salgılanmaktadır. Akciğerler, karaciğer, pankreas ve bağırsak gibi organlar bu salgı ile kaplanarak işlevlerini yerine getiremeyecek hâle gelirler. Hastalığın tam tedavisi henüz bilinmemektedir.

Bakım hizmeti sunan personel hijyen ve mahremiyete dikkat etmelidir. Fiziksel yetersizliği olan bireyi ve ailesiyle olan ilişkilerini gözlemleyerek bireyin bakımına etki eden olumsuzluklar için önlem almalıdır. Fiziksel yetersizliği olan bireyler yapabilecekleri aktivitelerle ilgili teşvik edilmeli, cesaretlendirilmelidir. Yetersizliği olan bireyler için ev ve eğitim kurumlarının tuvalet, tutunma yerleri ve kaygan zemin gibi fiziki düzenlemeleri yapılmalıdır.

Ortopedik yetersizlik, sinir sisteminin zedelenmesi, kazalar, travmalar, doğumsal anomalileri, hastalıklar ya da genetik problemler nedeniyle kas, iskelet ve eklemlerin işlevlerini yerine getirememesi olarak tanımlanmaktadır.

Doğum Öncesi Nedenler: Anne-baba arasındaki
akrabalık, kan uyuşmazlığı, annenin leğen kemiğinin dar olması, anne yaşının 20’nin altında ya da
35’in üstünde olması, annenin yaptığı doğum sayısı, baba yaşının yüksek olması, hormonal bozukluklar, annede şeker hastalığı, hamilelikte yaşanan
duygusal travmalar, annenin madde bağımlılığı,
annenin hamileliğinin özellikle ilk üç ayında geçirdiği kızamık, suçiçeği gibi bulaşıcı hastalıklar, gebelik sürecinde annenin röntgen ışınına maruz kalması, annenin aldığı bazı ilaçlar, annenin gebeliği
sonlandırma çabaları, geçirdiği travmalar, kötü ya
da yetersiz beslenme, plasentanın anne rahminden
erken ayrılması, plasenta yetersizliği gibi durumlar
çocuğun beyninde gelişim bozukluğuna neden olabilmektedir. Doğum öncesinde bebeğin anne karnında omurga kemiklerinin tam olarak kapanamamasından kaynaklanabilen spina bifida bu gruba
örnek olarak verilebilir (Cevher, 2007).

ortopedik yetersizliğin tüm yetersizlik grupları arasında %23,91’lik bir orana sahip olduğu görülmektedir. Başka bir deyişle, yetersizliği olan bireylerin %23,91’i fiziksel yetersizliğe
sahip olduğu söylenebilir.

1. Hafif Derecede Yetersizlik: Yetersizliği olan bireyin kişisel gereksinimlerini bağımsız olarak
karşılayabilmesi, günlük yaşamını sürdürmede herhangi bir alete ya da desteğe gereksinim duymaması, yaşamını bağımsız olarak
ya da çok az bağımlı olarak sürdürebilmesi,
tedavi ve eğitim desteği sağlandığında motor
becerilerinin niteliğinin artma potansiyeline
sahip olması, tedavi ve eğitim desteği sağlanmadığında ise motor becerilerinin niteliğinde gerileme ihtimalinin olması durumudur.
2. Orta Derecede Yetersizlik: Yetersizliği olan bireyin günlük yaşamını sürdürmede az da olsa
desteğe gereksinim duyması, bazen bağımsız
olabilmesi, işlevsel baş kontrolüne sahip olması, eklemlerinde işlevlerini sınırlayan ve ağrıya neden olan şekil bozukluklarının olması,
bireysel gereksinimlerinde yardımcı aletleri
(yürüme cihazı, koltuk değneği, uyarlanmış
aletler) kullanması, okul başarısını ya da yaşına uygun motor becerilerin kazanılmasını
engelleyen duyu-algı bozukluklarının olması
durumudur.
3. Ağır Derecede Yetersizlik: Yetersizliği olan kişinin tekerlekli sandalyeye ve desteğe bağımlı
olması, bireysel gereksinimlerini karşılamada
tam bağımlı olması, baş kontrolünün zayıf
olması, eklemlerinde işlevlerini sınırlayan ve
ağrıya neden olan şekil bozukluklarının olması, okul başarısını ve yaşına uygun motor becerilerin kazanılmasını engelleyen duyu-algı
bozukluklarının olması durumudur.

Ağır Derecede Yetersizlik: Yetersizliği olan kişinin tekerlekli sandalyeye ve desteğe bağımlı
olması, bireysel gereksinimlerini karşılamada
tam bağımlı olması, baş kontrolünün zayıf
olması, eklemlerinde işlevlerini sınırlayan ve
ağrıya neden olan şekil bozukluklarının olması, okul başarısını ve yaşına uygun motor becerilerin kazanılmasını engelleyen duyu-algı
bozukluklarının olması durumudur.

Sinir Sistemi ile İlgili Fiziksel
Yetersizlikler
Merkezî sinir sistemi bütün vücudun kontrol
sistemidir. Merkezî sinir sistemi beyin ve omurilikten oluşur. Merkezî sinir sistemi, tüm vücudun
işleyişini ve düzenini kontrol eder. Merkezî sinir
sisteminde meydana gelebilecek bir hasar bireyin
vücudunda geçici ya da kalıcı işlevsel yetersizliklere
yol açabilmekte, hatta felce neden olabilmektedir.
Fiziksel yetersizliğin şiddetine bağlı olarak bireyin
ellerini kullanma, oturma, emekleme, yürüme,
merdiven inip çıkma gibi işlevlerinde kayıplarla
karşılaşılabilmektedir. Beyinde meydana gelen hasarın büyüklüğüne ve derecesine göre bireyde motor (hareket) problemlerin yanında zihinsel, işitme,
konuşma, görme, algılama ile ilgili yetersizlikler ve
nöbetler görülebilmektedir.
Merkezî sinir sisteminin hasar görmesi sonucunda fiziksel yetersizlikler arasında en sık ortaya
çıkan yetersizlik türleri serebral palsi, spina bifida,
çocuk felci, multiple sklerozis, omurilik yaralanmaları, travmatik beyin hasarlarıdır (Uysal, 2010).

4 aylık bebekte görülen belirtiler: Baş kontrolünün olmaması, şaşılık, başparmağın avuç içinde
durması, ani bir uyaran karşısında irkilme ve bebek
yatakta başını ne tarafa çevirirse kolları ve bacaklarının da o tarafa açılmasının devam etmesi.
5., 6. ve 7. aylarda da belirtiler aynı şekildedir.
8 aylık bebekte belirtiler: Dönme ve oturma
etkinliklerinin olmaması, el – göz koordinasyon
yokluğu, tekme atarken iki bacağın birden hareket
etmesi, uzun oturma pozisyonunda bacakların birbiri üzerine binmesi.
10 aylık bebekte belirtiler: Emeklemenin olmaması ya da emeklerken iki ayağını birden bükerek
sıçraması, tutunarak ayağa kalkmada bozukluk,
ismi ile çağrılınca tepki göstermemesi, ağızdan fazla miktarda salya akması, verilen yiyeceği almaması
ya da ağzına götürmemesi.
1 yaşındaki belirtiler: Tanının en kolay koyulduğu evredir. Çocuk tutunarak yürüyemiyorsa ya da
parmak ucunda ve bacaklarını birleştirerek yürüyorsa beyin lezyonu göstermektedir.

Zihinsel yetersizlik: Serebral palsisi olan bireylerde fiziksel hareketlilik yetersizlikten etkilenmemiş
akranlarına oranla daha az olduğu için bu bireyler
zihinsel gelişimlerini daha geç tamamlayabilirler.
Bununla birlikte bu kişilerde motor merkezler etkilenirken ayrıca beyinde zihinsel etkinlikleri yöneten merkezde de hasar oluşabilir. Bu nedenle yaşıtlarını geriden takip etme ya da zihinsel yetersizlik
görülebilir.
Görme yetersizliği: Serebral palsisi olan kişilerde
görme merkezinin doğrudan etkilenmesi sonucu
görme kaybı oluşabilir. Ayrıca, görme merkezi doğrudan etkilenmediği hâlde göz kaslarındaki zayıflık
ya da spastisite artışından dolayı gözlerde kayma ve
şaşılık görülebilir.
İşitme yetersizlikleri: Serebral palsisi olan bireylerde işitme merkezinin etkilenmesi sonucunda
işitme kaybı oluşabilir.
Konuşma yetersizlikleri: Konuşma merkezi doğrudan etkilenmiş ise serebral palsisi olan kişilerde
konuşma problemleri görülebilir. Bununla birlikte,
konuşmanın gerçekleşmesi için gerekli olan zihinsel yeterliliğin herhangi bir neden ile olmayışından
dolayı da konuşma problemleri olabilir. Konuşmayı sağlayan dil, dudak vb. kasların zayıflığı, bu
kaslarda spastisite artışı ya da istemsiz hareketlerin
olması nedeniyle konuşma problemleri oluşabilir.
İşitme azlığı ya da yokluğu nedeni ile oluşan konuşma problemleri de olabilir (Şafak, 2012).

Sarası olan birey nöbet geçirdiğinde yapılması gerekenler aşağıda listelenmektedir:
• Sakin olun.
• Bireyi yere yatırın ve onu yaralayacak şeyleri
çevresinden uzaklaştırın.
• Vücudu sarsıldıkça başı yere çarpmasın diye
bireyin başının altına katlanmış palto gibi
düz ve yumuşak bir şey koyun.
• Nöbeti durduramazsınız. Normal düzeyde
seyretmesine izin verin. Bireyi canlandırmaya, uyandırmaya ya da hareketlerini engellemeye çalışmayın.
• Bireyi yavaşça yan çevirin. Bu onun hava
yolunun açılmasını ve kusmuşsa ağızdan
boşaltım yapmasını sağlar.
• Ağzını açmaya çalışmayın.
• Dilini tutmaya çalışmayın.
• Ağzına hiçbir şey koymayın.
• Titreme hareketleri bittiğinde, bilincini kazanana kadar bireyin dinlenmesine izin verin.
• Nöbet sırasında soluk alıp verme yüzeysel
olabilir ve hatta kısa süreli durabilir. Solunumun yeniden başlamaması gibi istenmeyen
bir durum olduğunda bireyin hava yolunun
tıkanıp tıkanmadığını kontrol edip suni solunum yapın. Nöbet 5 dakikadan fazla sürerse acil yardım çağırın (Kobal, 2003).