GENEL DİLBİLİM II

Örnekteki gibi tümcelerin de birden fazla anlam aktarabildiği gerçeği anadili konuşucuları için oldukça sıradan bir bilgidir. Bu gibi örnekler dilbilimde genellikle anlambulanıklığı (ambiguity) başlığı altında ele alınır. Anadili konuşucuları bu tür çokanlamlı tümceleri doğru koşullarda ilgili anlamla sorunsuz bir biçimde eşleştirebilirler. Yani anlambulanıklığını anlayabilme de anadili konuşucularının anlama ilişkin bilgileri sayesindedir. Doğru yanıt B’dir.

Gönderimsellik kuramına göre bir sözcüğün anlamı, en basit biçimiyle, onun dünyadaki karşılığıdır. Diğer bir deyişle, bir sözcüğün anlamı onun dış dünyada gönderim yaptığı şey, yani onun göndergesidir. Buna tipik bir örnek olarak özel adları vermek mümkündür. Her özel ad dünya gerçekliğinde varolan biricik ve tek bir ‘şey’e (varlık, nesne) göndermede bulunur. Charlie Chaplin dediğimizde aklımıza gelen kişi ünlü komedyendir. Doğru yanıt D’dir.

İsviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure Genel Dilbilim Dersleri (Cours de Linguistique Generale) adlı kitabında dili bir göstergeler dizgesi/sistemi olarak belirledikten sonra göstergeyi zihindeki bir kavram (= gösterilen) ve onunla eşleşen bir ses imgesinden (= gösteren) oluşan bir birlik olarak tanımlamıştır. Doğru yanıt D’dir.

Gösterge kuramının en temel kavramdan birisi göstergenin nedensizliği kavramıdır. Saussure’e göre, gösteren ve gösterilen arasındaki bağlantı tümüyle rastlantısaldır. Soru kökündeki çiçek şeklindeki doğanın veya fiziksel dünyanın bir dayatmasıyla çiçek ses dizisi (göstereni) ile bağlantılı duruma gelmemiştir. Gösterilen ile gösteren arasındaki ilişki bir dilin anadili konuşucularının örtük uzlaşımının bir sonucudur. Doğru yanıt C’dir.

Anlamsal ağ kuramı, genel anlamıyla sözcüklerin çağrışımlarının bir küme oluşturduğunu kabul etmekle birlikte, önceki yaklaşımlarda çağrışımsal ağların bir yapı barındırmamasını, yani sözcükler arasında bir ilişki kodlaması yapılmıyor olmasını eleştirir. Anlamsal ağ kuramlarının sonraki versiyonlarında ise bağlantılar birlikte gerçekleşme sıklıklarının ötesinde bir rol üstlenirler ve bağlantıların kendisi bir anlam değeri taşıyacak biçimde organize edilir. A, B, C, ve D seçeneklerinin tamamı bu kuram ve şemaya göre doğrudur. Şemaya göre yanlış olan seçenek E seçeneğidir çünkü EV TEKSTİLİ ÜRÜNLERİ bir üst hiyerarşik düzeyde, MOBİLYALAR, BEYAZ EŞYALAR ve KÜÇÜK EV ALETLERİ’nin yer aldığı budak düzeyinde olmalıdır. SANDALYE ile aynı düzeyde yer alabilecek EV TEKSTİLİ ÜRÜNLERİ'ne örnek PERDE olabilir. Doğru yanıt E’dir.

Kitap okuyabilmek için en önemli özellik İNSAN olmasıdır. DİŞİL, YETİŞKİN, NEFES ALMA gibi özellikler havyanlar ve ördek sözcüğü için de ortaktır. Doğru yanıt A’dır.

Her dilde yeni sözcük yaratmaya dönük çok sayıda yol bulunur. Bunlardan ödünçleme diye adlandırılan, başka dillerden sözcüklerin alınıp bir (sesbilimsel) yerlileştirme sürecinden geçerek kullanılması durumu ya da yine başka bir dilden bir sözcüğün ya da öbeğin tam çevirisinin yapılması yoluyla ödünçlenmesi de birer sözcük yaratma yoludur. D seçeneğinde yerlileştirme, E’de ise çeviri yoluyla dile girmiş bir ödünçleme örneği vardır. Doğru yanıt E’dir.

Eğretilemeler ve benzetmeler iki anlamsal alanın birbiriyle ilişkilendirilmesi sürecini barındırır, ancak eğretilemelerde benzetme ilgeci kullanımdan tümüyle düşer ve dolayısıyla benzetmeyi teşhis etmemizi sağlayan biçimbirim artık yoktur. B, C, D şıklarındaki taş gibi (katı, duygusuz) kalp, çelik gibi (sert) kas, kale gibi sağlam ev benzetme örnekleridir ve benzetme ilgeci ‘gibi’ bu seçeneklerde mevcuttur. A şıkkında ise benzetme ilgecinin düşmesiyle şekerin tatlı olma özelliği yeğen için kullanılmış ve ‘şeker’ yeğeni anlatır duruma gelmiştir. Eğretileme olan seçenek budur. E seçeneğinde ise ad aktarması vardır. Ad aktarmasında herhangi bir kavramın, olgu ya da olayın anlatımını doğrudan araçlarla gerçekleştirmek yerine ilişkili oldukları başka kavram, olgu ya da olaylardan yararlanma yoluna başvurulur. E seçeneğinde ‘ölüm’ kavramını/’ölmek’ eylemini anlatmak üzere ‘son nefesini vermek’ kullanılmıştır. Bu durumda eğretileme olan doğru seçenek A’dır.

Ad aktarmalarıdır (İng. metonymy), genel olarak herhangi bir kavramın, olgu ya da olayın anlatımını doğrudan araçlarla gerçekleştirmek yerine ilişkili oldukları başka kavram, olgu ya da olaylardan yararlanma yoluna başvurur. Ad aktarmasında farklı kavramlardan yararlanma durumuna örneklerden birisi parça yerine bütün kullanılmasıdır. Parça yerine bütünün kullanıldığı durumlara örnek olarak yaratıcı meslek gruplarının üyeleri, sanatçılar, yazarlar ile ilgili sözcükler verilebilir. Picasso tarafından yapılmış bir eseri işaret ederek ‘Bu, bir Picasso mu?’ denebilir. Doğru yanıt C’dir.

Derecelendirilebilen karşıtanlamlıları bütünleyici karşıtanamlılardan ayırmak üzere başvurulabilecek bir dilsel test aracı, sıfatlarda üstünlük derecesini imleyen daha veya en üstünlük derecesini imleyen en belirteçlerinin kullanılabilip kullanılamamasıdır. B seçeneğindeki zengin-yoksul çifti daha zengin, en zengin/daha yoksul, en yoksul gibi daha ve en belirteçleri ile kullanılabilir.  Doğru yanıt B’dir.

Söz konusu ifade, İsviçreli dilbilimci, yapısalcı yaklaşımın öncüsü ve Genel Dilbilim Dersleri (Cours de Linguistique Generale) kitabının yazarı Ferdinand de Saussure'e aittir.

F. de Saussure'ün önerdiği terimler şöyle: Zihinsel kavram için gösterilen, onunla eşleşen ses imgesi için gösteren ve bu iki öğenin birleşimi için gösterge. Böylelikle doğru yanıt A seçeneğinde verilmiştir.

Gönderimsellik Kuramına göre, bir sözcüğün anlamı, onun gerçek dünyadaki gönderim yaptığı şeydir. Dolayısıyla yukarıda özetlenen tartışma bu kurama ilişkindir.

Anlamsal Özellikler Kuramına göre anlam, çözümleme yöntemiyle daha küçük anlamsal birimlere (özelliklere) bölünebilir.

Gulyabani gerçek bir varlık değildir ancak Türkçe anadil konuşucusunun zihninde somut bir biçime, görünüme sahiptir. Bu nedenle bu tümceyi, Gulyabani gerçek olmasa da anlamlı olarak kabul edebiliriz.

Ad Aktarması (İng. metonymy) genel hatlarıyla şöyle açıklanabilir: Herhangi bir kavramı doğrudan anlatmak yerine onun ilişkili olduğu başka kavramlardan yararlanmasıdır. Bu farklı kavramlardan yararlanma durumu iki ayrı biçimde görülür: (i) Bütün yerine parçanın kullanılması (ii) Parça yerine bütün kullanılması. E seçeneğinde 'Tanpınar'ın romanını okudum' yerine 'Tanpınar'ı okudum' bu duruma bir örnektir.

'Şipşirin bir kız çocuğu' ifadesinde betimleme kullanılmıştır. Diğer örneklerdeyse ya benzetme (gibi) ya da eğretileme söz konusu.

Çokanlamlı sözcüklerin farklı anlamları arasında bir ilişki, bir benzerlik sezilebilir. Eşadlı sözcüklerde ise böyle bir bağlantı bulunmaz, anlamları birbirinden tümüyle bağımsızdır.

Derecelendirilemeyen karşıtanlamlılar daha ve en belirteçleriyle öbek oluşturamaz. Buna göre Çocuklu - Çocuksuz doğru yanıttır.

İşteş / İlişkisel Karşıtanlamlılar iki sözcük arasındaki ilişkinin farklı bakış açılarıyla gösterildiği durumlara işaret eder.