GENEL DİLBİLİM II

Sözce ise bağlam için­de kullanılan bir tümce ya da onun bir parçası olabilir. Bir sözce belli bir yerde, belli bir zaman diliminde belli bir konuşucu tarafından dinle­yicisine söylenen birimdir.

Anlambilim, sözcük anlamını ve öner­melerin doğruluk değerini; edimbilim ise konuşucunun sözcesinde dile getirmeyi amaçladığı anlamı incelemeye yöneliktir. Bir başka deyişle, edimbilimde sözcükler aracılı­ğıyla dile getirilmeyen, yüzeyde görülmeyen anlam incelenir. Öyleyse, anlambilim dilsel anlamı, edimbilim ise konuşucunun sözce­sini kullanırken bağlam içinde niyet etiği anlamı inceler.

Anlambilim, dil içi anlamla; edimbilim ise dil ötesi bağlama da­yalı anlamla ilgilidir. Bağlama dayalı anlam Örnek (2)’de de görülmektedir:

Burada bir önerme ve bir sözce vardır. Anlambilim önermenin anlamını açıklar­ken, ‘sinemaya gidecek kişilerin kim olduğu’ ve ‘yarının hangi gün olduğu’ sorularıyla ilgilenmez. En fazla gizli öznenin konuşu­cuyu da içeren birinci çoğul kişi olduğunu ve yarın belirteciyle sözcenin söylendiği gün­den bir sonraki güne işaret edildiğini belir­tir. Anlambilim, bu sözcenin hangi amaçla söylendiği ile de ilgilenmez. Bu sözcenin davet mi, öneri mi, vs. olduğu soruları da anlambilimin konusu değildir. Bu soruların yanıtı, edim bilim kapsamında araştırılır.

Bağlam, bir sözcenin içinde yer aldığı dilbi­limsel unsurlar ile sözcenin üretilmesi, anlaşıl­ması ve çözümlenmesinde rol oynayan bilişsel, durumsal ve toplumsal-kültürel unsurlardır.

Söy­lemsel bağlam, bir sözcenin içinde yer aldığı sözlü söylem ya da yazılı metnin yakınında ya da uzağında bulunan her türlü dil öğesidir. Bir sözcenin hemen önünde ya da arkasındaki sözce, gönderimsel ifadeler (yani adıllar, işaret sıfat ve adılları), zaman ve kip kullanımları söylemsel bağlamın içindeki bazı öğelerdir.

Durumsal Bağlam: Bir sözcenin içinde yer aldığı zaman, mekân ile konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları gibi unsurlar­dır. ‘Senin bana bu kitabı getirmen gerek’ gibi bir sözcenin dile getirilmesi ve anla­şılması için sen ve bana adıllarının ve bu kitap gibi bir Ad Öbeğinin gönderimsel özelliklerinin anlaşılması, yalnızca konuşu­cu ve dinleyicinin kim oldukları ve hangi kitabın söz konusu edildiğinin bilinmesi ile gerçekleşebilir. Bunun için de bu kişilerle söz konusu kitabı durumsal bağlam içinde konumlandırabilmek gereklidir.

Nitelik İlkesi doğruluk değerleri gibi birebir dünyadaki gerçeklerle örtüşmek zorunda değil­dir. Konuşucuların niyetlerine bağlı bir ilkedir.

Konuşucular, konuşmanın hedef ve kap­samı doğrultusunda doğru olduklarına inan­dıkları bilgiyi verirler. Bu, konuşucu için yalan yanlış bilgi vermekten daha kolay ve daha eko­nomiktir. Ancak daha sonra göreceğimiz gibi bu ilke de bazen çiğnenebilir.

İnsanlar, bir öykü anlatacaklarsa ya da bir yemek tarifi vereceklerse olayların oluş sıra­sına göre bir düzenleme yaparlar. Örneğin pilav tarifi verirken, önce pirinci ayıklayıp yıkamalı, sonra yağda kavurmalı, daha son­ra da pirincin çekebileceği kadar sıcak suda haşlamalıyız ve bu tarifi bu sırada vermeli­yiz. Yoksa “önce pilavı haşlamalı, sonra pi­rinci ayıklayıp yıkamalı” sırasında bir yemek tarifi yapmak Tarz ilkesine uygun değildir.

Edimsöz eylemi: Sözceyi kullanarak ger­çekleştirilmek istenen amaca edimsöz denir.

Yansıtıcı: Konuşucu, bir psikolojik durumu­nu dışa vurur: teşekkür etmek, başsağlığı dilemek, mutluluk dilemek, teselli etmek, tebrik etmek, gibi.

Anlambilimin kapsamı, önermenin içeriğindeki sözlüksel anlamdır; edimbilimin kapsamı ise konuşucunun niyetine ve bağlama Sözdizim, dilsel işaretleri (sözcük gibi) birbirine bağlayan biçimsel ilişkilerin, anlambilim dilsel işaretler ile işaretlerin gönderimleri arasındaki ilişkilerin ve edimbilim dilsel işaretler ile bu işaretleri kullanan ve yorumlayanlar arasındaki ilişkilerin incelenmesidir. Edimbilim, anlamın önerme içeriğinden ayrı, bağlama dayalı anlam unsurlarını inceleyen bir daldır.dayalı anlamdır.

Belli bir bağlam içinde, belli bir zamanda bir konuşucu tarafından dinleyiciye belli bir yerde söylenen sözcük, nida, onaylama sesleri veya bir ifadeye sözce denir. Bir sözce, bir tümce olabildiği gibi “Evet”, “olabilir”, “ya”, “öyle mi?”, vs. gibi tek ya da birkaç sözcük ya da bir nidadan ibaret olabilir.

Anlam çözümlemesine yönelik iş bölümünde anlambilim, iletişim ve bağlamdan bağımsız  yapıya dayalı anlamı inceler.  Anlambilim, bağlama ve işleve dayalı örtük anlamla ilgili değildir.  Öte yandan, edimbilim de önerme anlamından ziyade sözce anlamını ve konuşan kişinin niyet ettiği anlamı incelemeye yönelik  bir alandır.  Dolayısıyla doğru yanıt (A)'dır.

Durumsal Bağlam: Bir sözcenin içinde yer aldığı zaman, mekân ile konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları gibi unsurlardır. ‘Senin bana bu kitabı getirmen gerek’ gibi bir sözcenin dile getirilmesi ve anlaşılması için sen ve bana adıllarının ve bu kitap gibi bir Ad Öbeğinin gönderimsel özelliklerinin anlaşılması, yalnızca konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları ve hangi kitabın söz konusu edildiğinin bilinmesi ile gerçekleşebilir.

Grice, insanların genelde davranışlarını ve özelde dil kullanımlarını belirleyen ve insan aklı tarafından düzenlenen ve İşbirliği İlkesi adını verdiği düzenleyici kuralların varlığını önermiştir

Nitelik ilkesinde konuşucular, konuşmanın hedef ve kapsamı doğrultusunda doğru olduklarına inandıkları bilgiyi verirler. Bu, konuşucu için yalan yanlış bilgi vermekten daha kolay ve daha ekonomiktir.

İnsanlar, bir öykü anlatacaklarsa ya da bir yemek tarifi vereceklerse olayların oluş sırasına göre bir düzenleme yaparlar. Örneğin pilav tarifi verirken, önce pirinci ayıklayıp yıkamalı, sonra yağda kavurmalı, daha sonra da pirincin çekebileceği kadar sıcak suda haşlamalıyız ve bu tarifi bu sırada vermeliyiz. Bu şekilde bir yemek tarifi yapmak tarz İlkesine uygun değildir.

Bizler konuşurken yalnızca dünya hakkında bir takım gerçekleri ve olguları dile getirmeyiz: Soru sorarız, emir veririz, rica ederiz. Yani, bazı sözceleri kullanarak bir edimde bulunuruz. Öyleyse, bir şey söylemek aynı zamanda bir şey yapmaktır. Bir sözce doğrultunda aynı zamanda bir eylem gerçekleştirdiğimiz bu işleme söz eylem denir.

Sözkonusu örnekte verilen ifade etkisözdür. Etkisöz eylemleri, konuşucu, dinleyici ya da diğerlerinin duygu, düşünce, görüş ve hareketlerinde sözceler sonucunda yaratılan etkidir.

Amacı dinleyicinin bir iş yapmasını sağlamak olan edimlere yönlendirici denir. Emretmek, rica etmek, yalvarmak, izin vermek, yasaklamak, önermek, bir şey dilemek, niyaz etmek, ısrar etmek, gibi.