GENEL DİLBİLİM II

Dizge Tümceleri

• Tümceler kendileriyle sınırlandırılmış yapısal birimlerdir. • Tümceler içindeki varlıklar ve olaylar için bilindiklik ve tanıdıklıktan söz edilemez. • Tümceler üreteninin kim olduğu, nerede ve ne zaman üretildiği ve hangi amaçla üretildiği gib

Dizge tümceleri, dilin yapısına ve işlevlerine yönelik konulardaki kuramsal tartışmalarda sunulur ve bir dilin dilbilgisel betimlemeleri yapılırken kullanılır. Buna karşın dilin doğal kullanımında metinler içinde metin tümceleri yer almaktadır.

±Kurmaca: Dış gerçekliğin doğrudan sunulmadığı, üreticinin yaratıcığını, kişisel bakış açısını simgeleyen, gerçek ya da hayal edilmiş bir evrene ait gerçeklik duygusunu uyandıran olayların anlatımıdır

Temel Türler: Betimleyici söylem Anlatısal söylem Açıklayıcı söylem Savlayıcı söylem Öğretici-bilgilendirici söylem

Öznel: zlenimsel betimleme, Günlük kişisel öyküler, Deneme, Eleştiri, Bilgilendirme

Nesnel: Teknik betimleme, Haber öyküleri, Teknik açıklama, Akademik savlama, Kurallar, talimatlar, yasalar

Dilsel Topluluk: Dil kullanımı toplumsal bir davranıştır. Dil temel toplumsallaşma sürecinin bir parçasıdır. Dilsel topluluğa katılım doğal süreç içinde kendiliğinden gerçekleşir; çevre ve duygusal koşullara bağlı olarak belirlenir. Örneğin grup dayanışması, bireysel beklentiler gibi daha pek çok günlük yaşama ilişkin bireysel ihtiyaçlarla biçimlenir

Söylem Topluluğu: Dil kullanımı işlevsel bir davranıştır. Dil temel toplumsallaşma sürecinden ayrıdır. Söylem topluluğuna katılım irade ve istekle gerçekleştirilen ve topluluk üyelerince kabulü öngören aşamalı bir süreçtir. Söylem topluluğunun paylaştığı ortak amaçlarla biçimlenir.

Metinde eşgönderimsel gönderim kuran temel öğeler şunlardır: • Burada Ø ile işaretlenen boş adıllar (Türkçe gibi bağlantılı dillerde çekimli eylem üzerindeki kişi ekleri boş adılları ulaşılır kılar.) Ayşe ve ben dışarı çıkıyoruz. Ø Alış veriş yapacağız. • Kişi adılları(= ben, sen, o, biz, siz, onlar) • Gösterme adılları(= bu, şu, o) • Göstermesıfatları(= bu kadın, o adam vb.) • Dönüşlülük adılları(= kendi, kendisi vb.)

±uzaklık, ±bakış açısı, duyuşsallık

Metindilbilim alanında yapılan çalışmalarda, dilbilimsel bakış açısıyla ve fakat farklı yaklaşımlarla çalışıldığı görülür. Yaklaşım farklılıkları metin dilbilgisi, metindilbilim, söylem çözümlemesi gibi farklı terimleri de ortaya çıkarmıştır. Ancak, bir metin çalışmasında bu yaklaşımların yalnızca birinin seçilip kullanılması güçtür. Bu nedenle, aşağıda özetle tanıtılan yaklaşımlar, alanda yapılan çalışmalarda çoğu zaman çeşitli düzeylerde birlikte kullanılmaktadır:

Verilen bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap E’dir. Metindilbilim alanında yapılan çalışmalarda benimsenen yaklaşımlara ilişkin olarak seçeneklerde yer alan ifadelerin tümü doğrudur.

Dizge tümceleri, dilin yapısına ve işlevlerine yönelik konulardaki kuramsal tartışmalarda sunulur ve bir dilin dilbilgisel betimlemeleri yapılırken kullanılır. Buna karşın dilin doğal kullanımında metinler içinde metin tümceleri yer almaktadır. Özetle dizge tümcesi ve metin tümcesi kavramları, aşağıdaki farklar nedeniyle metin çalışması açısından ayırt edilmesi çok önemli kavramlara işaret etmektedir:

Dizge Tümceleri

Metin Tümceleri

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, dizge tümceleri ve metin tümcelerine ilişkin olarak seçeneklerde yer alan ifadelerin tümü doğrudur, dolayısıyla doğru cevap E’dir.

Dizge tümceleriyle metin tümcelerini bu özellikleriyle birbirinden ayırdıktan sonra şimdi de kullanım çalışmalarının bir diğer kavramını tanımlayalım. Sözce, dili doğal bağlamlarında ele alan dilbilim çalışmalarının, örneğin metindilbilimin bir diğer temel kavramıdır. Sözce, bir iletişim ortamında, örneğin bir konuşma anında bir konuşucunun iki susma arasında ürettiği söz birimidir. Bütünüyle somut dil kullanımına ilişkin bir kavramdır. Bir sözce aşağıdaki örnekte de görüldüğü gibi, tek bir sözcükten oluşabileceği gibi, bir ya da bir kaç metin tümcesinden de oluşabilir. Aşağıda bir sözce örneği görülmektedir.

Örnek (Nil) -Günaydın! (dikkat çekici bir coşku ve sevinç tonlamasıyla) (Ahmet) –Ohhh bugün çok neşelisin!

Örnekte, Nil’in tek sözcükten oluşan sözcesi karşısında, Ahmet’in bir metin tümcesinden oluşan sözcesi yer almaktadır.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap E’dir. Metindilbilimin temel kavramlarına ilişkin olarak seçeneklerde yer alan ifadelerin tümü doğrudur.

Dilin kullanımında, yani dile dayalı iletişimde ne tek tek sesler, ne tek tek sözcükler ne de tek tek metin tümceleri görev üstlenmektedir. Bir başka deyişle dile dayalı iletişimi, yalnızca adını andığımız bu birimlerle açıklayamayız. Bu durumu aşağıda yer alan iki örneği birlikte inceleyerek açıklamaya çalışalım. Açıklamamızı yönlendirecek temel soru şu olmalı: Bir dizi olayı arkadaşlarımıza anlattığımız herhangi bir anı düşünelim ve ilk örnekteki gibi mi yoksa ikinci örnekteki gibi mi anlatırız diye kendimize soralım. Sonra da bu soruya “neden” sorusunu ekleyip yanıtını arayalım.

Örnek

Ali eve erken geldi. ÇÜNKÜ hastaydı VE ateşi DE vardı. AnneSİ Ayşe Hanım BUNA çok şaşırdı. BİR KAÇ SAAT SONRA, ANNESİ, Ali’nin ateşi iyice yükselDİĞİ İÇİN aile doktorLARI Selim Beyi aradı AMA Selim Bey evde yoktu. BUNUN ÜZERİNE Ayşe Hanım, ONUN ATEŞİNİ DÜŞÜRMEK İÇİN uğraştı. ANCAK ateşi düşmedi. Ayşe Hanım, ALİ’NİN ATEŞİNİ DÜŞÜREMEYİNCE Ali’yi hastaneye götürdü.

Verilen örnekler yukarıdaki başlangıç sorularıyla gözden geçirildiğinde yanıtımız, bir dizi olayı anlatırken elbette ikinci örnekteki durumu gerçekleştiririm olacaktır. Seçimimizin neden ikinci örnekten yana ortaya çıktığını ise şöyle açıklayabiliriz: Bu iki örneği karşılaştırdığımızda, ikinci örnekte ilk örnekteki tümcelerin kimilerinin birleştirildiğini, kimi sözcük (çünkü, ama gibi) ve öbeklerin (bir kaç saat sonra gibi) eklendiğini, kimi sözcüklerin (yinelenen Ali’ler gibi) silindiğini, kimi sözcüklerin de onları işaret eden başka sözcüklerle (Ali’nin yerine Onun gibi) yer değiştirdiğini vb. gözlemekteyiz. Öyle ki, bu ayrılıklar sonucunda son örnek, bir öncekine göre tümce sayısı açısından kısalmasına karşın daha çok bilgi vermektedir. Çünkü, bir yandan ilgili tümcelerde anlatılanlar, neden ilişkileri (Ali eve erken geldi. ÇÜNKÜ hastaydı...), zıtlık ilişkileri (Ayşe Hanım, onun ateşini düşürmek için uğraştı. ANCAK ateşi düşmedi...), zaman ilişkileri (Annesi Ayşe Hanım buna çok şaşırdı. BİR KAÇ SAAT SONRA, annesi, Ali’nin ateşi iyice yükseldiği için aile doktorları Selim Beyi aradı...) gibi ilişkiler kullanılarak mantıksal-anlamsal açıdan bağıntılı bir bütünlük haline getirilirken öte yandan da ilk örnekte yinelenen bir çok öğe ikinci örnekte işlevsel bir biçimde silinmektedir. Böylece ikinci örnek biçimsel ve anlamsal olarak kesintisiz bir bütünlük oluşturulmaktadır. Öyleyse, bu iki örnek arasındaki temel ayrılık, ikinci örneğin üreticisinin iletişimsel amaçlarına hizmet eden biçimsel ve anlamsal bir bütünlük, yani metin durumuna getirilmiş olmasıdır.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap E’dir.

Bir tümce dizisinin metin olması için bağlaşıklık, tutarlılık, amaçlılık, kabuledilebilirlik, durumsallık, bilgisellik ve metinlerarası ilişki ölçütlerine uyması gerekir. Metin üretimi sürecinde gerçekleştirilen zihinsel tasarım ile ürün metnin uyumluluğu, ürün metinde özellikle metin merkezli metinsellik ölçütleri olan bağlaşıklık ve tutarlılık düzenlemeleriyle yakından ilişkilidir.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, doğru cevap E’dir.

Bir ürün metni, metin yapan özellikler alanyazınında metinsellik başlığı altında ele alınmaktadır. Bu özellikleri belirleyen ölçütlerse metinsellik ölçütleri olarak adlandırılmaktadır. Metinsellik, metin merkezli metinsellik ölçütleri ve kullanıcı merkezli metinsellik ölçütleri ile ilişkilidir.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, kullanıcı merkezli metinsellik ölçütleri amaçlılık, durumsallık, kabuledilebilirlik, bilgisellik ve metinlerarası ilişkidir, dolayısıyla doğru cevap E’dir.

Metin merkezli metinsellik ölçütleri bağlaşıklık ve tutarlılıktır:

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, metin merkezli metinsellik ölçütleri olan bağlaşıklık ve tutarlılıkla ilgili olarak seçeneklerde yer alan ifadelerin tümü doğrudur dolayısıyla doğru cevap E’dir.

Kullanıcı merkezli metinsellik ölçütleri şunlardır:

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap E’dir. Kullanıcı merkezli metinsellik ölçütlerine ilişkin olarak seçeneklerde yer alan ifadelerin tümü doğrudur.

Metin Türü ve Söylem Topluluğu İlişkisi

Metnin iletişimsel amaçları ve işlevleri, tür içinde belirginleşir. Metnin iletişimsel amaçları, metnin türünü; metin türü de o metne özgü söylem şemasını ve dil kullanımlarını belirler. Swales’in (1990) belirtiği gibi, tür belli bir iletişimsel olay sınıfıdır ve belli iletişimsel amaçları taşıyan üyeleri, yani söylem topluluğunun üyelerini kapsar. Türün beklentileri, o türü kullanan söylem topluluğu üyelerinin amaçları doğrultusunda oluşmaktadır. Bir diğer deyişle, bu amaçlarla önce söz konusu türün ne olduğu ve ne olmadığı, yani mantığı tanımlanır. Ardından da tanımlanan bu tür, söylem topluluğunun tüm üyeleri tarafından tanınır. Swales’e göre türün mantığı, bir yandan söylemin şematik yapısını biçimlendirir, bir yandan da içeriğe ve biçeme yönelik seçimleri etkiler. İletişimsel amaç, belli bir sözbilimsel eylemin gerçekleştirilmesine yönelik olarak türün sınırını çizer. Bir türün örnekleri kendi aralarında yapı, biçem, içerik, hedef alıcılar gibi özellikler açısından benzerlik gösterir. Türün tüm olası beklentilerini yerine getiren bir örnek ortaya çıkarsa, yani üretilirse bu örneği ön tip kabul edilir. Swales, yukarıda yer verdiğimiz tür tanımını yaparken söylem topluluğu kavramının dilsel topluluk kavramından nasıl ayrıldığını açıklamaktadır. Bu iki topluluğun dil kullanım koşulları şu açılardan birbirinden farklıdır:

Dilsel topluluk-Söylem topluluğu ayrımı

Dilsel Topluluk

Söylem Topluluğu

Bu farklılaşmaları okurken Türkçe konuşanlar kümesi ile Türkçe bilim dilini kullananlar kümesinin birbirine olan konumlanışını düşünürsek dilsel topluluğunun ilk kümeye, söylem topluluğununsa ikinci kümeye örnek oluşturduğunu hemen görebiliriz.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap C’dir. Seçenek III’de yer alan “Dil kullanımı işlevsel bir davranıştır.” ifadesi, seçenek IV’de yer alan “Dil temel toplumsallaşma sürecinden ayrıdır.” ifadesi ve seçenek V’de yer alan “Katılım irade ve istekle gerçekleştirilen ve topluluk üyelerince kabulü öngören aşamalı bir süreçtir.” ifadesi söylem topluluğuna ait özelliklerdendir. Diğer seçeneklerde yer alan ifadeler ise dil topluluğunun özelliklerindendir.

Tür çözümlemesinin metindilbilim içinde giderek önem kazanmasıyla birlikte alanyazınında ortaya çıkan temel soru, metin türlerinin tanımlanmasında hangi söylemsel ölçütlerin kullanılabileceği olmuştur. Bu soru çerçevesinde metin türleri için tanımlamalar geliştirmeye çalışan araştırmacılar, bir yandan metnin iletişimsel amaçlarının ve dolayısıyla farklı söylem bağlamlarının dilbilgisel düzenlemelere nasıl yansıdığını, dil kullanımını nasıl biçimlendirdiğini tanımlamaya çalışmışlardır.

Diğer yandan da farklı metin türlerine özgü yapı çözümlemeleri ortaya koyabilmek üzere çalışmalar yapmışlardır. Metnin iletişimsel amaçlarının ve dolayısıyla farklı söylem bağlamlarının dilbilgisel düzenlemelere nasıl yansıdığını, dil kullanımını nasıl biçimlendirdiğini tanımlamak amacıyla ilk çalışmalarda söylem türlerinin sınıflanmasına gidilmiştir. Örneğin Werlich (1982) söylem sınıflamasını yapmakta ve temel söylem türlerinde öznellik ve nesnellik algısı değişkenini kullanarak alt ayrımlara gitmektedir. Temel söylem türleri şunlardır:

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap E’dir. Werlich’in yaptığı söylem sınıflaması kapsamında temel söylem türlerine ilişkin olarak seçeneklerde yer alan ifadelerin tümü doğrudur.