GENEL UYGARLIK TARİHİ - Deneme Sınavı - 15

İşçi Sınıfı: Yeniçağ Avrupa’sında ekonomik ve sosyal yapıda meydana gelen değişimle birlikte ortaya çıkan ve imalathanelerde iş bölümü esasına göre çalışan, ücret karşılığı emeklerini satarak geçinen yeni sınıfa verilen isim. Bu sınıfı oluşturanlar serfler ve zanaatçılardı. Dolayısıyla kendi dükkânında kendi üretim araçlarıyla üretim yapan zanaatçılar, işçi sınıfı üzerinde bir tabaka olarak yer almanın aksine işçi sınıfını oluşturan kesimlerden biri olmuştur.

Kapitalizm feodal sistemin içinden çıkmıştı ama onun zıttı bir üretim biçimine dayanıyordu. Kendi kendine yeterli, kapalı ekonomik yapı, yerini dışa açık, ticarete ve sermaye birikimine dayalı bir sisteme bıraktı. Ana malın yani sermayenin esas olduğu bu sistemde sermayeye sahip olanlar, üretim araçlarına da sahip oldular. Dolayısıyla üreticiler, üretim araçlarından ayrılmış oldular ve ücret karşılığında çalışmaya başladılar. Değişen bu sistemin sürekliliğini sağlamak gerekiyordu. Bunun için daha çok ham madde ve iş gücüne ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç siyasal birliğini tamamlayan devletleri yeni arayışlara itti. Böylece coğrafi keşifler başladı. Keşfedilen yerlerden getirilen ham madde, iş gücü ve değerli madenler ile sistemin devamlılığı sağlandı.

Siyasal birliğini en erken sağlayan Portekiz, coğrafi keşiflere ve sömürgecilik faaliyetlerine ilk başlayan Avrupa ülkesi oldu. Ticari ilişkilerde, Akdeniz havzasının dışında kalmış olması da Portekiz’i yeni arayışlara itmiş olmalıdır. Portekiz, Afrika kıyılarına yönelik seferleri sonucunda 1442 yılında ilk Afrikalı köleleri Avrupa’ya getirecek, hatta papadan bu işin tekelini alacaktır. Köle ticareti çok kârlı bir iş olarak görülecektir. Portekiz, köle ticaretinin yanı sıra Avrupa’ya altını da getirecektir. 1497’de Vasco de Gama Afrika Kıtası’nı güneyden geçerek Hindistan’a ulaştı. Böylece Batı Avrupa ile Hindistan arasında ilk kez doğrudan ilişki sağlanmış oldu. Portekiz amacına ulaşmıştı. Sonuç olarak Portekiz, Afrika Kıtası ve Hint Okyanusu’nun kıyı ülkeleri üzerinde hâkimiyetini kurdu ve ticaret kolonileri oluşturarak sömürgeciliğe başladı.

Mutlak Monarşi: Kapitalist sistemle birlikte ortaya çıkan yeni yönetim biçimine verilen isim. Kral, burjuvazinin desteği ile feodal özerkliklere karşı iktidarını güçlendirerek, çok başlı feodal siyasal yapılanmaya son verecek ve merkezî mutlak yönetimini yerleştirecektir. Böylece değişen ekonomik yapıya uygun bir yönetim biçimi oluşturulacaktır ki bu yönetim biçimi, ilk aşamada mutlak monarşi olacaktır.

Mutlak monarşiler, feodal beylerin değil tüccar sınıfı olan burjuvazinin ön ayak olması ile oluşturulmuştur.

Aristokrat bir aileden gelen Montesquieu, aristokratik libaralizmi savunur. Yasaların Ruhu adlı eserinde, iklimler kuramı, yönetim biçimleri kuramı ve kuvvetler ayrılığı üzerinde durmuştur. Montesquieu’ya göre “kuvvet kuvveti durdurmalı” yoksa özgürlük olmaz. Onun bu görüşü Batı demokrasisinin temeli olacaktır. Devletin üç ayrı görevi olduğundan söz eder; yasaları yapmak, bunları uygulamak ve suçluları cezalandırmak. Böylece her güce bir karşı güç oluşturularak, kuvvetin kuvveti durdurması sağlanacaktı.

Voltaire, 18. yüzyıla damgasını vuran en önemli düşünürlerden biridir. Hatta 18. yüzyıl Voltaire’in Çağı olarak kabul edilmektedir. Feodal yapıya ve Katolik Kilisesine karşı çıkışlarıyla, akılcı yaklaşımı ve alaycı üslubuyla tanınan Voltaire, Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü hazırlayan en önemli düşünürlerden biridir. Voltaire, siyasal özgürlüğünü elde etmek isteyen burjuvazinin en etkili temsilcilerinden biri olmuştur. Özellikle düşünce özgürlüğünü sağlamak için büyük mücadele vermiştir. Şu sözleri onun düşünce ve ifade özgürlüğüne bakış açısını çok iyi yansıtmaktadır: “Söylediklerinizin hiçbirinde sizinle aynı düşüncede değilim; ancak onları söyleme hakkınızı ölünceye değin savunacağım.”

Bu alanda III. Murad’ın emriyle İstanbul’da açılan rasathaneden de söz etmek gerekmektedir. Bu rasathane İslam dünyasının en büyük rasathanesi olarak planlanmış ve zamanın en gelişmiş astronomi cihazlarıyla donatılmıştır. Bir kütüphanesi de bulunan rasathanenin başında Suriye ve Mısırda eğitim alan Türk asıllı Takiyüddin El Raşid bulunuyordu. 1573 yılında faaliyete başlayan rasathane, 1580 yılında yıkılışına kadar çalışmalarını sürdürmüştür. Takiyüddin’in rasathanesinde kullandığı aletleri, Avrupalı çağdaşı, ünlü astronom Tycho Brahe’nin 1576’da kurduğu rasathanesinde kullandığı aletlerle benzer özelliklere sahiptir. Aynı dönemde farklı coğrafyalarda benzer aletlerle rasat çalışmalarına başlanmış olması dikkat çekicidir. Batı Dünyası Batlamyus’dan (2.yy), Kopernik’e kadar (16.yy), açıların ölçülmesinde kirişleri kullanırken; Takıyeddin kirişleri değil İslam astronomi geleneğine uyarak; sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonları kullanmıştır. Ayrıca güneşin apojesini, Kopernik ve Brahe’ye göre gerçeğe en yakın değerde hesaplamıştır. Takıyeddin, yeni rasat aletleri de icat etmiştir. Böylece İstanbul rasathanesinin kuruluşundan sonraki faaliyetleri, İslam astronomi çalışmalarına en ileri gelişmeyi sağlamıştır. Osmanlı biliminin zirvesini oluşturan bu çalışmalar; devlet adamları arasındaki rekabet ve kıskançlık yüzünden, dini bahaneler ileri sürülerek yıkılmıştır. Bu yıkım, Osmanlı ilim geleneğinin duraksamasının da başlangıcı olmuştur.

Kanuni Sultan Süleyman, Avrupa hükümdarlarına üstünlüğünü göstermek için Batılılar gibi bir imparatorluk tacı takmıştır. Bu padişahın ve Osmanlı'nın Avrupa'dan etkilenmesi anlamında bir örnektir. Diğer seçeneklerdeki durumlar ise Avrupa'nın Osmanlı'dan etkilenmesine dair örneklerdir.

Karayolunu güvenli görmeyen Haçlılar’ın, daha sonra seferlerini deniz yoluyla yapmayı tercih etmeleri, aynı zamanda ticaretin gelişmesini de sağladı. Önce Haçlılar’ı, arkadan hacıları taşıyan şövalyeler, gemicilik ve ticaretle uğraşır hâle geldiler. Akdeniz’e kıyısı olan ticaretin tohumunu attılar. Sonuç olarak Haçlı Seferleri denizaşırı, kıtalar arası ticareti başlatmış oldu.

Magna Carta Libertium; İngiltere’de 1215 yılında Kral John ve asiller arasında imzalanan, Kral’ın mutlak(sınırsız) yetkilerini sınırlandıran ve kanunun üstünlüğünü vurgulayan belge.

7 Haziran 1776’da Virginia, Kongre’ye bağımsızlık kararı alınmasını teklif etti. Kongre, bağımsızlık ilkesini kabul etti. Tasarının kabulü üzerine, alınan bağımsızlık kararının, nedenlerini açıklamakla görevli Thomas Jefferson başkanlığında bir heyet oluşturdu. T. Jefferson’un, Avrupalı filozofların öğretilerinden büyük oranda esinlenerek kaleme aldığı bildiri, 4 Temmuz 1776’da Kongre tarafından kabul edildi. Bağımsızlık Bildirisi, demokrasi tarihi açısından çok büyük bir öneme sahiptir. Çünkü bir siyaset belgesinde ilk kez, insanların doğuştan bazı haklara sahip oldukları vurgulanarak, özgür ve demokratik bir yönetimin temel ilkeleri ortaya konulmaktaydı. Bildirinin temel esasları şu şekilde tanımlanabilir: • Tüm insanlar eşit yaratılmışlardır. • İnsanların doğuştan sahip oldukları, vazgeçilemez ve devredilemez bazı hakları vardır. Bunlar yaşama, özgürlük ve mutluluğa erişme haklarıdır. • Devletler bu hakları korumak adına insanlarca kurulmuştur. Yöneticiler, yönetme gücünü yönetilenlerin onayından alırlar. • Eğer herhangi bir hükümet şekli, bu amaçlara aykırı hareket ederse, bu yönetimi düşürmek ya da değiştirmek, yeni bir yönetim kurmak halkın hakkıdır. Bildirinin son kısmında ise despotizme karşı koloni halkının, Amerika Birleşik Devletleri adıyla bağımsız bir devlet kurmaya karar verdiği ifade edilmekteydi.Amerikan Bağımsızlık Bildirisi, yukarda söylenen temel ilkeleriyle, dünyadaki diğer milletlere demokrasi yolunda örnek oluşturan bir ilk belge özelliğini taşımaktadır.

Yeniçağ Avrupa'sında gelişme gösteren bir diğer sanayi kolu maden sanayiidir.
Madenlerin işletilmesi sermayenin daha da artmasını sağladı. Maden sanayiinin
gelişmesi ile ateşli silahlar kullanılmaya başlandı. Feodal beylerin son sığınakları
olan kaleleri top ve tüfeklerle yerle bir edildi. Böylece feodal toplum yapısı büyük
bir değişime uğradı. Ayrıca ateşli silahlar, Batı Avrupa Devletlerinin yeni coğrafyalara yayılmasına ve sömürgecilik faaliyetlerine imkan sağladı.

Fransa’da 1789-1799 yıllarını kapsayan, burjuvazinin önderliğinde feodal yapılanmaya ve mutlak monarşiye son vererek, ülkenin siyasal ve toplumsal yapısının temellerini değiştiren ve ülkenin birliğini kuran, siyasal ve toplumsal değişim sürecine Fransız Devrimi denmektedir. Fransız Devrimi, bir yandan burjuvazinin (bu sınıfın dünya görüşü) iktidara gelişine sahne olurken, bir yandan da zafer kazanan Liberalizm çerçevesinde, dünyada ulusçuluk ve ulus devlet düşüncesinin gelişmesine neden oldu. 1789 Fransız Devrimi, uygarlık ve dünya tarihi bakımından, kendisinden sonraki dönemin olaylarını öyle derinden etkilemiştir ki, onu ve evrensel etkilerini göz önüne almadan bugünün dünyasını anlamak mümkün değildir. Bu nedenledir ki, Yeni Çağ’ı kapatan ve Yakın Çağ’ı başlatan olay olarak kabul edilir.

Fransa’da Devrim öncesi dönemde toplumsal yapının sınıf esası üzerine kurulduğu görülmektedir. Mevcut hukuk düzeni içinde Fransız toplumu, asiller, ruhban ve halk (Tiers-Etat) olmak üzere üç sınıfa ayrılmakta ve tüm bu sınıfların üzerinde de kral ve hanedan üyeleri gelmekteydi. Bu üç sınıf birbirlerinden, hukuki bakımdan sınıflarına tanınan ayrıcalıklara (imtiyaz) göre ayrılıyordu. Fransa’da 25 milyonluk nüfusun, 23 milyonunu halk sınıfı oluşturmaktaydı. Bu üç sınıftan, ayrıcalık bakımından, en geniş haklara sahip olan sınıf olan asillerin sayısı 350.000 kişiye yakın olup, nüfusun % 1,5 oluşturmaktaydı. Temel üretim aracı olan toprakların büyük bir kısmına sahip olan asiller, toprakları üzerinde çalıştırdıkları köylülere, sayısız feodal yükümlülükler yüklemişlerdi.

18.yüzyıl Aydınlanma düşünürlerinin, Fransa’da devrimin düşünsel altyapısını hazırladıkları görülür. Liberal düşünürler, mutlakiyetçi yönetim yaklaşımına karşı yürütülen bu düşünsel mücadelede, Fransa’nın sınıflı yapısını, kurumlarını ve nihayet krallığını incelemişler ve İngiltere’yi örnek alarak kralın yetkilerinin sınırlandırılmasıyla, Fransız toplumuna dayanan ve özgür bir yönetimin kurulmasını istemişlerdi.

Devrim öncesi Fransa’da sosyal yapılanma ile Fransız ekonomisi artık uyum göstermemekteydi. Sanayi alanındaki teknik gelişmeler, Fransa’da üretim artışına neden olurken, tüccar ve sanayicilerin zenginleşmesini sağladı. Burjuvazi adını alan bu sınıf, Fransa’daki toplumsal ve ekonomik hayat içinde gücü ve etkisi artmakla beraber, siyasal bakımdan hiçbir söz hakkına sahip değildi.

Siyasal birliğini en erken sağlayan Portekiz, coğrafi keşiflere ve sömürgecilik faaliyetlerine ilk başlayan Avrupa ülkesi oldu. Ticari ilişkilerde, Akdeniz havzasının dışında kalmış olması da Portekiz’i yeni arayışlara itmiş olmalıdır. Portekiz, Afrika kıyılarına yönelik seferleri sonucunda 1442 yılında ilk Afrikalı köleleri Avrupa’ya getirecek, hatta papadan bu işin tekelini alacaktır. Köle ticareti çok kârlı bir iş olarak görülecektir. Portekiz, köle ticaretinin yanı sıra Avrupa’ya altını da getirecektir. 1497’de Vasco de Gama Afrika Kıtası’nı güneyden geçerek Hindistan’a ulaştı. Böylece Batı Avrupa ile Hindistan arasında ilk kez doğrudan ilişki sağlanmış oldu. Portekiz amacına ulaşmıştı. Sonuç olarak Portekiz, Afrika Kıtası ve Hint Okyanusu’nun kıyı ülkeleri üzerinde hâkimiyetini kurdu ve ticaret kolonileri oluşturarak sömürgeciliğe başladı.

Montesquieu (1689-1755), Kanunların Ruhu isimli eserinde Fransa’da dinsel, siyasal ve sosyal kurumları incelemiş ve mutlak monarşi yerine anayasalı bir monarşiyi savunurken devlet iktidarını oluşturan yasama, yürütme ve yargının (kuvvetler ayrılığı esasını) birbirinden bağımsız olması gerektiğini savunmuştu.

Coğrafi keşiflerle birlikte 1540’lardan itibaren sömürgelerden köle emeği ile ucuza elde edilen değerli madenler, Avrupa’ya taşınmaya başlandı. Özellikle Aztek ve İnka uygarlıklarına ait hazineler ile Meksika ile Peru’dan getirilen çok miktarda altın ve gümüş, değerli madenlerin fiyatının düşmesine ve malların fiyatlarının yükselmesine yol açtı. Bu fiyat artışı öyle boyutlara ulaştı ki bazı yerlerde fiyatlar 4 kat arttı. Fiyatlarda meydana gelen bu yükselişe Fiyat Devrimi denildi. Fiyat Devrimi ile birlikte küçük üretici iflas ederken, burjuvazi giderek güçlendi.Buna karşılık ücretlerde bir değişiklik olmadı. Bu da sosyal yapıda, sınıflar arasında uçurumların oluşmasına ve kapitalist sınıfın oluşumunun hızlanmasına yol açtı.

Mutlak monarşilerin oluşum sürecinde, burjuvazi ve krallar arasında karşılıklı çıkarlara dayalı, geçici bir iş birliği yapıldı. Bu iş birliği feodal güçlere karşı idi. Böylece mutlak monarşilerin kurulması ile değişen ekonomik yapıya uygun bir siyasal yapılanma sağlanmış oldu. Ancak Avrupa’daki devletler bu değişimin farklı evrelerini yaşıyorlardı.

Hümanizm, İtalya’da antik dönem yazarlarının eserlerine ilgi duyan, bu eserleri araştırarak genel kütüphaneler, edebiyat dernekleri kuran fikir adamlarının bir araya gelerek görüş alışverişinde bulunmaları sonucu ortaya çıktı. Bu araştırmacı yazarlara hümanist denildi. Önce antik dönem eserlerini incelediler, sonra kendi eserlerini verdiler. Böylece hümanizm akımı, edebî eserlerle başladı. İtalya’da ortaya çıktı ve kısa süre içinde İtalya dışına yayıldı.

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Toplum Sözleşmesi isimli eserinde, insanların devleti kendi aralarında yaptıkları bir sözleşmeyle oluşturduklarını ve kendi özgür iradeleriyle kurduklarını belirtmekteydi. Böylece egemenliğin kaynağı ilahi olmaktan çıkmaktaydı. Kral’ın tanrısal egemenliği yerine, halk egemenliği düşüncesini getirerek, Fransa’da rejime yönelik ikinci büyük darbe vurulmaktaydı.