HALK HİKAYELERİ - Deneme Sınavı - 7

Halk hikâyeleri üzerinde çalışanlar Ercişli Emrah ile Selvi Han hikâyesini sevda konulu hikâyeler (aşk hikâyeleri) içerisinde ele alırlar. Bu hikâye, Ercişli Emrah’ın, Selvi’ye kavuşmak için çektiği çileler yumağıdır. Emrah, Selvi’sinin aşkına yollara düşmüş, Şahoğlu Şah Abbas’ın huzuruna çıkmış; kendisinin badeli bir âşık olduğunu ispat etmiştir.

Türk halk hikâyelerinde aldaletsizliği, haksızlığı temsil eden ve genellikle Gence’de oturan karakter Kara Vezir'dir. Ercişli Emrah'ın hikayesinde Gence Hanı olarak görülen Kara Vezir yalancılığın, ikiyüzlülüğün cezasını canıyla ödeyen bir tiptir.

Şahoğlu Şah Abbas Isfahan şahıdır ve Emrah Şahoğlu Şah Abbas’ın isteği üzerine önce Selvi Han’ın, bir hafta sonra da, Selâtin Peri’nin düğünleri yapılır.

Günün birinde Karaca Oğlan çeşme başında yaşlı bir kadının “bardağını” kırar. Duruma üzülen kadın: “Çok güç bela çekesin de, keç muradına eresin.” diye beddua eder ve hikaye başlar.

Karaca Oğlan hikayesinde problemlerin çözümünde hakemlik görevini üstlenen kahve sahibi Murat Paşa ise Dedem Korkut gibidir.

Karaca Oğlan Belgratlı, İsmikan Sultan’ın babası ise Tunalıdır. Belgratlı ve Tunalı gençlerin murat alıp vermesi için kırk gün kırk gece düğün yapılır.

Aslı ile Kerem hikayesi şu şekilde bitmektedir:
Keşiş bu işe bir şartla razıdır; o da kızının gelinliğini kendisi dikecektir. Keşiş, kızına sihirli bir gelinlik diker ve ona “Elbisenin düğmelerini gerdekte sen açmayacaksın. Kerem açacak. Yoksa babalık hakkımı helal etmem.” der. Aslı, bunu kabul eder. Düğün sonrası gerdek odasında Kerem gelinliği açabilmek için epey çaba harcarsa da başarıya ulaşamaz; çünkü düğmeler her açıldığında sonuncusunda tekrar kapanmaktadır. Bütün bu olanların sonunda Kerem, “ah” çekince ağzından mavi bir alev çıkar ve yanmaya başlar, Aslı bu ateşi söndürmek için çaba harcarsa da şey yapamaz. Sonunda onun küllerini saçlarıyla toplamak isterken Aslı da yanar ve kül olur. Bütün bu olayların sebebi Keşiş olduğunun anlaşılması üzerin Halep Paşası’nın emriyle, Keşiş ve karısı öldürülür, Sofu da, Esma adlı bir kızla evlendirilir.

Âşık Garip hikâyesi, Türkiye, Balkanlar, Azerbaycan (Kuzey ve Güney), Türkmenistan, Özbekistan ve Doğu Türkistan’da hem yazılı, hem de sözlü kaynaklarda bilinmektedir. Hikâyenin yukarıda sözü edilen ülkelerde pek çok baskısı yapılmıştır. Bazı araştırıcılara göre hikâyenin çıkış yeri Azerbaycan’dır. Daha sonra doğuya (Türkmenistan, Özbekistan, Doğu Türkistan) ve batıya (Türkiye, Balkanlar) yayılmıştır.

Âşık Garip hikâyesi ile Dede Korkut hikâyelerinden Kampüre’nin Oğlu Bamsı Beyrek hikâyesi arasında büyük benzerlikler vardır. Bunların başında her iki anlatmada da görmeyen gözün tedavisi gelmektedir. Bamsı Beyrek hikâyesinde Beyrek’in babasının; Âşık Garip hikâyesinde ise Garip’in annesinin gözleri ağlamaktan dolayı kör olmuştur. Görmeyen gözün tedavi edilmesinde Bamsı Beyrek’te kanın mendille göze sürülmesi, Âşık Garip’te ise Hazreti Hızır’ın atının ayağının
altından alınan toprağın göze sürülmesi etkili olmuştur.

Tahir ile Zühre hikâyesi Rusça, İngilizce ve Almanca’ya da çevrilmiştir. Son yıllarda bir operanın konusu olmuş ve filmi de yapılmıştır.

Hikâyede bade içme olayı iki defa görülmektedir. Birincisinde Pir, Emrah’a biri Allah’ın aşkına; biri üçler, beşler, yediler, kırklar aşkına; sonuncusu da Miroğlu Ahmet Bey’in kızı Selvi Han’ın aşkına olmak üzere yeşil fincanda üç bade sunar. Hazret-i Pir aynı anda Selvi Han’a da üç bade sunar. İkincisinde Emrah Selatin Peri için pir elinden bu iksiri içmiştir.

Emrah ve babası Selvi Han'ı ararken Selâtin Peri adlı genç bir kıza Pir Dede üç bade sunar. Bu badelerden üçüncüsü Emrah’ın aşkına içilmiştir. Pir Dede ertesi gün Selâtin Peri’nin rüyasına da girer ve viran yerde bir bahçe kurmasını, adını da “Veran Bağları” koymasını söyler. Selâtin Peri, yedi yıl bağların meyve vermesini bekleyecek; o zaman da Emrah gelecektir. Selâtin Peri aynı rüyayı ikinci kez görünce ertesi gün bahçenin dikimine başlar.

Bir gece rüyasında İsmikan Sultan’ı gören Smayıl  kendisinden geçer ve şiir söylemeye başlar. Smayıl’ ın şiir söylemesi onun adının Karaca Oğlan olmasına sebep olmuştur. Karaca Oğlan  hikâyede ilim sahibi, mütevazi, cömert birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. O, kavga edenleri barıştırmakta Hoca Ahmet Yesevî, Yunus Emre, Mevlâna ve Hacı Bektaş felsefesinin bir temsilcisi gibi anlatılmıştır.

İki hikaye de din farklılıkları üzerine kurulmuştur. B ve C seçeneklerinde verilen unsurlar Karaca Oğlan ve İsmikan hikayesinde, D ve E seçeneğinde verilenler ise Kerem ile Aslı hikayesinde bulunmaktadır.

Şükrü Elçin’in incelediği 1266 tarihli yazmada, Aslı’nın asıl adı Meryem, Kerem’in ise Şah Gülşen’dir. Sofu Kerem’in arkadaşı; Hazreti Hızır; Kerem ve Sofu’ya birçok yerde yardım eden kişi; Âdil Şah, Isfahan şehrinin Şahı, Keşiş ise hazinedarıdır.

Âşık Garip’te Hazreti Hızır, atının ayağının altından alınan toprakla Garip'in annesinin gözlerinin görmesine ve Garip'in zor engelleri aşıp sevdiğine kavuşmasına yardımı vardır. Bu konuda kitabınızın 101.-102. sayfalarına bakınız. Ancak Bamsı Beyrek hikayesinde Hızır karakteri yer almamaktadır. Dede korkut hikayelerinde yardımcı karakter olarak Dede Korkut öne çıkmaktadır. Bu konuda kitabınızın 6. ünitesini inceleyebilirsiniz.

Tahir ile Zühre hikâyesi Rusça, İngilizce ve Almanca’ya çevrilmiştir. Son yıllarda bir operanın konusu olmuş ve filmi de yapılmıştır.

Tahir ile Zühre hikâyesini diğer halk hikâyelerinden ayıran en önemli tarafı Tahir’in Nil'e atılmasıdır. Zühre’nin babası olan Padişahın askerleri onu sandığa koyarak Nil Nehri’ne atarlar, ama Tahir Göl Padişahı’nın kızları tarafından kurtarılır. Diğer seçeneklerde verilen özelliklere başka hikayelerde de rastlarız.

Arzu ile Kamber hikâyesi göçebe hayatın izlerini taşıması bakımından son derece önemli bir hikâyedir. Kamber’in koyun çobanı olması, koyunların köy çeşmesinden sulanması, kızların su doldurmak için çeşmeye gelmeleri, dayısının atları, Arzu’nun gelin giderken ata bindirilmesi gibi unsurlar göçebe hayatın izleridir. Göç sırasında ocaklık taşı altına mektup bırakılması,  Hurşit ile Mahımihri’nin hikayesinde görülen göçebe hayatın bir izidir.

Hurşit rüyasında Murat Tepesi’nde ona Mahımihri’nin tasvirini gösteren kırklarla karşılaşır.  Hurşit’in aklı başından gider, bayılır. Kırklar kızın aşkına ona bir kadeh abıhayat verirler ve yedi ay sonra ona kavuşacağını ama onları gördüğünü kimseye anlatmamasını söylerler. Hurşit uyandığında yanında hiç kimseyi göremez ve o günden sonra Mahımihri’nin aşkıyla yanıp tutuşur.