İKTİSAT TARİHİ

Sanayi öncesi toplulukların kişi başına gelirlerinde ortaya çıkan değişmeleri belirleyen temel faktör nüfusun artış oranıdır. T. Malthus tarafından ortaya konan modele göre sanayi öncesi toplumlarda doğum oranı kişi başına gelirin artan, ölüm oranı ise düşen bir fonksiyonudur

Sanayi Devrimi bazı yapısal değişmeleri de içeren ve tarihte ilk kez hayat standartlarında kalıcı ve sürekli yükselme sağlayan başarılı bir ekonomik büyüme örneğidir. Simon Kuznets daha önceki büyüme örneklerinden bu önemli farkını vurgulamak için sanayileşmeyi ‘modern ekonomik büyüme’ olarak nitelendirmiştir.

İngiliz sanayileşme tecrübesini devrim kavramı çerçevesinde ele alan ilk iktisat tarihçisi Arnold Toynbee idi. Ona göre 1750’lerde İngiliz ekonomisinde köklü bir değişim başladı ve bunu 1850’lere doğru tamamlanan hızlı ve genel bir sanayileşme süreci izledi.

John U. Nef tarihte devamlılığın esas olduğunu belirterek büyük ölçekli sanayinin ve teknolojik değişmenin başlangıçlarının 16 ve 17. yüzyıllara kadar götürülebileceğini; bu dönemdeki ekonomik gelişmelerin 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyılın ilk yarısındaki değişmeler kadar önemli olduğunu savundu. Nef ’e göre Büyük Britanya’nın sanayileşmesi, 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılın başları ile ilişkilendirilen ani bir olay olarak değil de, 16. yüzyılının ortalarına kadar uzanan ve 19. yüzyılın sonuna doğru sınai devletin doğuşu ile sonuçlanan uzun bir süreç olarak değerlendirilmelidir.

1790-1870 döneminde elle kullanılan araçlar şekil olarak geliştirildi ve tahıllar daha erken biçilmeye başlandı. Sık nadas uygulamaları terk edilerek baklagillerin de yer aldığı çeşitli rotasyon şekilleri benimsendi. Aynı topraklardan sırasıyla tarla ve çayır olarak yararlanıldı. Böylece hem etkin olarak ürün alınan alanlar genişledi, hem de hayvanlar için daha bol kış yemi sağlandı.

Tohum ekme makinesi 1700’de yapıldı ve 1730’ların başında yaygın hale geldi.

On yedinci yüzyıl boyunca Hollanda, sanayi ve teknoloji alanında Avrupa’nın lideri durumundaydı. On sekizinci yüzyılda ise İngiltere öncülüğü eline geçirdi.

Yeniliklerin yaygınlaşmasının önünde çok çeşitli engeller vardı. Bir yeniliğin başkalarınca kullanımını yasaklayan patent hakları, imalatçıların geliştirdikleri yeni metotları rakiplerinden sır gibi saklamaları ve pek çok makinenin başlangıçta yetersiz ve verimsiz olması yeniliğin yaygınlaşmasını geciktiriyordu. Yeni tekniklerin yayılmasını yavaşlatan diğer bir faktör de eski lonca sınırlamalarıydı. Ayrıca hükümetlerin yeni endüstrileri teşvik etmek ya da eskilerini korumak için yaptıkları ayrıntılı üretim düzenlemeleri, uyguladıkları yüksek gümrük tarifeleri ve kurdukları devlet destekli tekeller teknolojik değişimi geciktirici bir etki yaratıyordu.

Tohum ekme makinesi 1700’de yapıldı.James Watt, 1760’da buharlı makineyi geliştirdi. İlk harman makineleri 1780’lerde yapıldı.

1764’te James Hargreaves’in icat ettiği iplik yapma makinesi, mekanik güç gerektirmeyen basit bir alet olmasına rağmen iplik işçisinin verimini önemli ölçüde artırdı. James Watt buhar makinesini, John Kay uçan mekiği, Richard Arkwright su gücüyle çalışan pamuk ipliği makinesini, Samuel Crompton ise çıkrık makinesini icat etmiştir.

Sanayi Devrimi ile birlikte dünya tarihinde ilk kez nüfus artışı ile hayat standartlarındaki yükselme birlikte gerçekleşmiştir. Sanayi öncesi bir ekonomiyi sanayileşmiş bir ekonomiden ayıran en temel özellik refah ve üretkenlik düzeyinin değişmez olmasıdır. Ancak bu sanayi öncesi bir ekonomide hiçbir değişmenin ve hatta ekonomik büyümenin olmadığı anlamına gelmez. Fakat böyle bir gelişme ortaya çıksa bile ya çok yavaş veya geçici ya da kolaylıkla geriye çevrilebilir bir niteliktedir.

İngiliz sanayileşme tecrübesini devrim kavramı çerçevesinde ele alan ilk iktisat tarihçisi Arnold Toynbee idi. Ona göre 1750’lerde İngiliz ekonomisinde köklü bir değişim başladı ve bunu 1850’lere doğru tamamlanan hızlı ve genel bir sanayileşme süreci izledi. Daha sonra pek çok iktisat tarihçisi Toynbee’nin önerdiği tarihlere itirazda bulundular. Bir yanda onun başlangıçlarını organize olmuş imalat sanayinin başlangıçlarına kadar götürenler, diğer yanda ise 1850’lerde henüz sürecin bitmediğinde ısrar edenler yer almaktadır.

Rostow 20. yüzyılın sanayi öncesi ekonomilerinin problemleriyle ilgilenenlere sanayileşme konusunda stratejik politika önerileri sunabilecek bir şekilde İngiliz ekonomik tarihini yorumlamaya çalışmış ve bu yaklaşım onu, Sanayi Devrimi’ni bir süreçten çok bir vaka olarak görmeye sevk etmiştir. Rostow, ekonomik gelişmenin safhalarıyla ilgili modelinde 1783-1802 dönemini, İngiliz ekonomisinin sürekli büyüme için “kalkış” a geçtiği, modernleşmeye dönük güçlerin kesin bir başarıya ulaştığı ve ekonomik gelişmeye doğru otomatik ve geri dönülmez bir değişimin başladığı bir zaman olarak tanımlamıştır.

Sanayi öncesi bir ekonomide yararlanılabilir enerji kaynakları kas, su ve rüzgar gücüydü. Bunların hiçbiri modern bir sınai ekonomiyi destekleyebilecek bir şekle dönüşme imkânına sahip değildi. Su ve rüzgar değirmenlerinden yüzyıllarca yararlanılmış ve onların yapılış şekillerinde pek çok iyileştirme sağlanmıştı. Ancak su ve rüzgar gücü, hava şartlarına bağlı olduğundan yararlananların kısmen denetimleri altındaydı ve çok sınırlı bir enerji üretme potansiyeline sahipti. Ortalama bir su ve rüzgar değirmeni 5-10 beygir gücü enerji üretebiliyordu: En karmaşık ve pahalı şekillerinin bile kapasitesi 30 beygir gücünü aşmıyordu.
İlk buharlı makine bir su pompası olarak düşünülmüştü. İngilterede sanayi- James Watt, 1760'da buharlı de kömür kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte üretimde büyük bir artış oldu.

Profesör Rostow’un “ilk kalkışta sürükleyici sektör” olarak nitelediği, J. A. Schumpeter’in “İngiliz sanayileşme tarihi tek bir sanayinin tarihine indirgenebilir” derken kastettiği sanayi, pamuklu dokumaydı. Sanayi Devrimi öncesinde önem kazanan ve putting-out sistemi çerçevesinde organize olan dokuma sanayii, finansman ve dağıtım açısından büyük ölçekli sanayiye elverişli bir altyapıya sahipti.

Pamuklu kumaş alanındaki büyük değişimi sağlayan en önemli yenilik 1769da
patenti alınan Richard Arkwright’m su gücüyle çalışan pamuk ipliği makinesi oldu. Böylece keten ipliği kadar dayanıklı bir pamuk ipliği elde edilebildiğinden artık pamuklu kumaşlarda keten ipliği kullanma zorunluluğu ortadan kalktı. Arkwright’ın makinesi, Hargreaves’in makinesinden farklı olarak ağır ve pahalı bir makine olduğundan fabrika sistemine geçilmesi sonucunu doğurdu.

Demir sanayii, İngiliz sanayileşmesinde hem geniş kapsamlı hem de teşvik edici önemli bir rol oynadı.

Sanayi Devrimi, Tarım Devriminden farklı olarak kısa sayılabilecek bir sürede önemli sonuçlara yol açtı. Bu sonuçlar şöylece özetlenebilir:
• Nüfus çok hızlı oranda artmaya başladı. Nüfus artışının nedenleri insanların daha az hastalığa yakalanması, doğum oranlarının yükselmesi ve insan ömrünün uzamasıydı.
• Batı dünyası geçmişte benzeri olmayan bir hayat düzeyine ulaştı. 
• Batı dünyasında tarım hakim ekonomik faaliyet olma özelliğini yitirdi. 
• Batı dünyası bir şehir toplumu haline geldi. Kırdan şehre göç oldu ve bu nüfus gelişen fabrika sisteminde çalışan iş gücü kitlesini oluşturdu.
• Sürekli teknolojik değişme bir kural haline geldi. Modern bilim ve deneysel bilginin pazar için üretim sürecine geniş ölçüde ve sistematik olarak uygulanmasıyla yeni ürünler ve yeni üretim süreçleri ortaya çıktı. 
• Gelir ve servet dağılımında önemli değişmeler oldu. Avrupada Sanayi Devrimi öncesinde servet ve gelir eşitsizliği aşırı düzeydeydi. Sanayileşmenin ilk safhalarında gelir bölüşümü daha da eşitsiz hale geldi.

Sanayi Devrimi, Tarım Devriminden farklı olarak kısa sayılabilecek bir sürede önemli sonuçlara yol açtı. Bu sonuçlar şöylece özetlenebilir:
• Nüfus çok hızlı oranda artmaya başladı. Nüfus artışının nedenleri insanların daha az hastalığa yakalanması, doğum oranlarının yükselmesi ve insan ömrünün uzamasıydı.
• Batı dünyası geçmişte benzeri olmayan bir hayat düzeyine ulaştı. 
• Batı dünyasında tarım hakim ekonomik faaliyet olma özelliğini yitirdi. 
• Batı dünyası bir şehir toplumu haline geldi. Kırdan şehre göç oldu ve bu nüfus gelişen fabrika sisteminde çalışan iş gücü kitlesini oluşturdu.
• Sürekli teknolojik değişme bir kural haline geldi. Modern bilim ve deneysel bilginin pazar için üretim sürecine geniş ölçüde ve sistematik olarak uygulanmasıyla yeni ürünler ve yeni üretim süreçleri ortaya çıktı. 
• Gelir ve servet dağılımında önemli değişmeler oldu. Avrupada Sanayi Devrimi öncesinde servet ve gelir eşitsizliği aşırı düzeydeydi. Sanayileşmenin ilk safhalarında gelir bölüşümü daha da eşitsiz hale geldi.

John U. Nef tarihte devamlılığın esas olduğunu belirterek büyük ölçekli sanayinin ve teknolojik değişmenin başlangıçlarının 16 ve 17. yüzyıllara kadar götürülebileceğini; bu dönemdeki ekonomik gelişmelerin 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyılın ilk yarısındaki değişmeler kadar önemli olduğunu savundu.