İNSAN HAKLARI VE SOSYAL HİZMET

İlk kez 1945 tarihli Birleşmiş Milletler (BM) Şartı ve 1948 tarihli BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’yle bir uluslararası (ya da uluslarüstü) hukuk biçimini kazanmış olan, geçmişi Magna Carta’ya kadar uzanan “insan hakları” kavramı insanlığın yüzyılımızdaki en önemli başarılarından biridir.

İki dünya savaşının deneyimi, diktatörlük rejiminin yükselişi ve Holocaust, 20. yüzyılın ilk yarısında bir uluslararası haklar yasasının oluşturulmasına yönelik girişimleri başlatan, uluslararası kurumları adil ve demokratik bir dünya düzenini güvence altına almaya iten gelişmeler olarak görülür.

İnsan hakları düşüncesinin kökenine ilişkin farklı düşünceler bulunmasına rağmen, bu terime ilişkin kuramlar iki temel ilke üzerinde yoğunlaşır gibi görünmektedir: Yaygın kabul gören yaygın özgürlük temelli kuramlar ile hak temelli kuramlar. Bunların her ikisi de devlet ve bireyler arasındaki ilişkiye işaret eder.

Kuçuradi’nin insan hakları kavramı, insanın değerli ve onur sahibi bir varlık olduğu düşüncesi üzerinde temellenir.

Kuçuradi, tüm kişi haklarını insan hakları olarak görmez, bir devletin vatandaşı olmakla sahip olunan ve korunan hakları da bu türden haklardan ayırmak gerektiği düşüncesindedir. “Bütün insanların eşit olduğu, her kişinin insan olarak sahip olduğu, yani tanınmaları söz konusu olmayan, gerektirdiklerinin yerine getirilmesi söz konusu olan bir grup temel hak daha vardır. Bunlar, her kişiye insan olarak olanaklarını geliştirebilmesini sağlayan önkoşullara ilişkin istemlerdir. Sağlık için gerekli yaşama düzeyi, eğitim bu tür haklardandır.

Kant insanı hem fenomen hem de noumen dünyanın üyesi ikili bir varlık olarak görür. İnsan bir yandan diğer canlılar -ve cansız varlıklar- gibi doğa varlığı, doğa yasalarına tabi bir varlık iken öte yandan akıl sahibi bir varlık olmasından dolayı noumenal dünyanın bir üyesi olarak özgürlük ve ahlaklılığı olanak olarak yapısında taşıyan bir varlıktır. Bu ikililik aynı zamanda eyleyen bir varlık olarak insanın eylemlerinin, yapıp-etmelerinin, hem düşünen bir varlık olmasından ötürü akıl tarafından -akılda temelini bulan bir yasa tarafından- hem de duyular dünyasının bir varlığı olmasından ötürü doğa nedenselliği -doğa yasası- tarafından belirlenebildiğini de gösterir. Başka bir deyişle Kant insanı, “doğal varlık” ve “akıl varlığı” olmak üzere ikili bir varlık olarak görmekle birlikte, bu ikiliğe paralel olarak “insan doğası”nı da aslında ikili bir yapı olarak karşımıza çıkarmaktadır.

Yapabilirlikler yaklaşımı, özünde insan doğasının ne olduğunu dile getiren bir yaklaşımdır. “Bu yaklaşım, insanın geliştirme kapasitesine sahip olduğu pek çok şey arasından hangilerinin değerli olduğunu, hangilerinin en alt düzeyde bir adil toplumun yetiştirmek ve desteklemek için çaba göstermesi gereken şeyler olduğunu sormaktadır.” (Nussbaum 2011: 28).

Antik Çağ’da erdemli bir yaşamın insan onuruna uygun yaşamanın bir gereği olduğu düşüncesi, Orta Çağ’da yerini kavramın tanrıyla ilgisi kurularak insanın tanrının bir sureti olarak yaratıldığı ve bunun da onu diğer canlılardan ayırdığı ve değerli kıldığı düşüncesine bırakır. Onurun ontolojik değil, etik bir kategori olduğu da kimi Orta Çağ düşünürlerince vurgulanırken (Lewis 2007: 94), bu düşünce Rönesans hümanizmi ile kilise arasında bir köprü kurmaya, akıl ile onur kavramları arasındaki bağlantıyı göstermeye de zemin hazırlamıştır. Fakat, Rönesans’ın ardından gelen Aydınlanma dönemiyle birlikte “onur” kavramı ile “insan hakları” kavramı arasındaki bağı görebilmeyi sağlayan filozof Immanuel Kant’tır. Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi adlı eserinde akıl denilen yetiye ve ahlaklı eylemde bulunma olanağına sahip olan insanın araç değil, amaç olduğunu vurgulayan Kant’ın görüşleri günümüz düşünürlerinin pek çoğunu etkilemiş ve kişinin özerkliği ile onuru arasında kurduğu bağ pek çok felsefi kuramda yer bulmuştur.

Bioetik

Jeremy Waldron

İnsanın onuru

Katep

I. Kuçuradi

İnsan doğası

Mitchell

Aristo

Bayertz

Kant