İNSAN HAKLARI VE SOSYAL HİZMET

Ahlak dönemi, sosyal hizmetin Kuzey Amerika’da profesyonel bir meslek olarak kabul görmeye başladığı 19. yüzyıl sonlarında başlar. Sınırlı bir odağa sahip olan bu dönemde sadece müracaatçıların erdemli/ahlaklı davranışlara sahip olması ile ilgilenilir. Dönemin başat konusu olan yoksulluk, ağırlıklı olarak paternalist bir yaklaşım­la ele alınır. Yaşadıkları tüm zorluk ve sıkıntıların sorumlusu olarak görülen yoksullar ise kurtuluşları için ahlaklı davranmaya teşvik edilir. Bu dönem, 20. yüzyılın başlarında yerini müracaatçıların gün­delik hayatta karşılaştıkları yoksulluk, işsizlik, sağ­lık ve eğitim hizmetlerine erişim gibi sosyal mesele­lere yönelik ilgiye bırakır.

Değerler dönemi olarak adlandırılan bu yeni süreçte sosyal hizmet uzmanları mevcut toplumsal sorunlarla mücadele etmek için çeşitli müdahale yöntemleri ile eğitim programları geliştirmeye baş­lar. Sosyal hizmet disiplininin odağı toplumsal ve yapısal unsurlara kaydırılırken, temel mesleki de­ğerlerin geliştirilmesi en önemli motivasyon olur. Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Sivil Haklar Hareketi’nin bir yansıması olarak, sosyal adalet, sosyal haklar ve sosyal reform kavramları 1960’lı yıllarda sosyal hizmet uzmanlarının gündemine gi­rer. Bu dönem ayrıca sosyal eşitlik, sosyal haklar, insan hakları gibi meselelerle ilgili değerler de sos­yal hizmet eğitiminin bir parçası haline gelir. Ulu­sal Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği (National Association of Social Workers-NASW) ilk etik yö­netmeliğini 1960’larda yayınlar. Bu dönem sosyal hizmet uzmanları ayrıca kişisel değerlerle mesleki değerler arasındaki ilişki konusuna da yoğunlaşır.

Evrensellik aramayan bir diğer yaklaşım olan durumsal etik ise ele alınan her meselenin bağla­mıyla birlikte değerlendirilmesi gerektiğini savu­nur. Dolayısıyla, etik ilkelerine dayalı karar alma sürecinin içinde bulunulan bağlamdan ayrı dü­şünülmesi mümkün değildir. Her vakayı biricik olarak gören ve evrensel norm şartı koşmayan bu yaklaşıma göre, etik ikilemi değerlendirip karar ve­recek sosyal hizmet uzmanının eğitim ve deneyim­lerinin alınacak karara etkisi büyük olacaktır.

Sosyal hizmet literatürünü etkileyen, deontolo­jik etik, teleolojik etik ve durumsal etik olmak üze­re üç temel yaklaşımdan bahsedilebilir. Görev anlamındaki ‘deontos’ ile bilim an­lamına gelen ‘logos’ kelimelerinin birleşmesinden oluşan deontolojik etik, bireylerin sahip olduğu ah­laki görev ve yükümlülükleri vurgular. Immanuel Kant’a göre bireyler, eylemlerinin evrensel olabil­mesi için hiçbir şart altında değişmeyen prensiplere bağlı hareket etmelidir. Söz konusu bu yaklaşım, her koşul altında doğruyu söylemek gerektiğini savunur. Sosyal hizmet açısından değerlendirildi­ğinde, ‘her koşulda doğruculuk’ ilkesi, temel sosyal hizmet değerleri arasında görülen müracaatçının mahremiyet, gizlilik ve kendi kaderini tayin etme hakları ile çelişir. Örneğin, alkol bağımlılığı teda­visi gören genç bir adam bundan nişanlısı dâhil kimseye bahsedilmemesini istediğinde, onunla ilgi­lenen sosyal hizmet uzmanı deontolojik yaklaşımın öne sürdüğü her koşul altında mutlaka doğruyu söyleme ilkesini yerine getiremeyebilir.

İnsan doğasına dair idealist bir bakış açısına sa­hip olan Hümanist Etik, her bireyin kendini ge­liştirecek ve kendi potansiyeline ulaşacak seçimler yapma kapasitesi olduğunu ileri sürer. Bu yaklaşım insan doğasının özünde iyi olduğu ve insanın etik davranma yetkinliğine sahip olduğu görüşünü be­nimser. Bireysel özgürlük alanı tanınan insanların, kendilerini ifade edebildikleri ve kendilerini ger­çekleştirebildikleri ölçüde sorumlu davranışlar ser­gileyecekleri düşünülür. Bu yaklaşım, etik sorunları gidermek yerine onları arttırdığı yönünde eleştiriler alır. Çünkü her müracaatçı kendini geliştirmeyi ya da gerçekleştirmeyi istememektedir. Hatta bazı du­rumlarda müracaatçının kendini geliştirmesi baş­kalarının kendini geliştirme çabaları ile çelişebilir. Bu yaklaşıma getirilen bir diğer eleştiri ise bireysel­liği önceliklendirmesidir. Bu durumun toplumsal refahı artırmayı savunan sosyal hizmet mesleğinin amaçları ile çeliştiği ileri sürülür.

Sosyal hizmet etik ve değerlerini sınıflandıran çeşitli tipolojiler mevcuttur. Banks (1995: 26) pek çok çalışmanın Biestek’in 1950’li yılların sonun­da geliştirdiği yedi prensibi temel aldığını söyler. Kantçı bir yaklaşımı benimseyen bu prensipler sırasıyla ferdileşme, duyguların amaçsal ifade edil­mesi, kontrollü duygusal yatırım, kabulleniş, peşin hükümsüz tavır, bireyin kendi kaderini tayin etme hakkı ve mahremiyettir. Ferdileşme, müracaatçıla­rın tekilliğini kabul eder ve sadece insan olmala­rından kaynaklı sahip oldukları hakları tanır. Duy­guların amaçsal ifade edilmesi, müracaatçıların duygularını serbestçe ifade edebilmesi, buna karşı­lık sosyal hizmet uzmanının kişileri kınamadan ya da teşvik edici davranmadan dinlemesi anlamına gelir. Kontrollü duygusal yatırım, sosyal hizmet uzmanının müracaatçının duygularına hassasiyet göstermesi, altında yatan anlamları kavraması ve uygun bir yanıt vermesi demektir.

Kabulleniş, sosyal hizmet uzmanının müracaat­çıları tüm zayıf ve güçlü yönleri ile kabul etmesi, onları haysiyet sahibi bireyler olarak tanıması anla­mına gelir. Sosyal hizmet uzmanının sahip olması gereken peşin hükümsüz tavır, müracaatçının dav­ranışlarını değerlendirirken onun suçluluğuna veya masumiyetine ya da bir olaydaki sorumluluğunun seviyesine göre pozisyon almaması demektir. Bire­yin kendi kaderini tayin etme hakkı, müracaatçı­ların kendi kararlarını verme hakkını teslim eder. Bu hak, müracaatçıların medeni ya da ahlaki hu­kuk kuralları çerçevesinde pozitif ve yapıcı karar­lar almasıyla sınırlandırılmıştır. Mahremiyet ilkesi ise müracaatçının sosyal hizmet uzmanı ile yaptığı görüşmede verdiği gizli bilgilerin saklanması şar­tını ileri sürer. Öte yandan bu ilke müracaatçılara sonsuz bir hak tanımaz ve diğer bireylerin, sosyal hizmet uzmanının, kurumun ve topluluğun hakla­rı söz konusu olduğunda kısıtlanabilir.

Sosyal hizmet etik ve değerlerini sınıflandıran çeşitli tipolojiler mevcuttur. Banks (1995: 26) pek çok çalışmanın Biestek’in 1950’li yılların sonun­da geliştirdiği yedi prensibi temel aldığını söyler. Kantçı bir yaklaşımı benimseyen bu prensipler sırasıyla ferdileşme, duyguların amaçsal ifade edil­mesi, kontrollü duygusal yatırım, kabulleniş, peşin hükümsüz tavır, bireyin kendi kaderini tayin etme hakkı ve mahremiyettir. Ferdileşme, müracaatçıla­rın tekilliğini kabul eder ve sadece insan olmala­rından kaynaklı sahip oldukları hakları tanır. Duy­guların amaçsal ifade edilmesi, müracaatçıların duygularını serbestçe ifade edebilmesi, buna karşı­lık sosyal hizmet uzmanının kişileri kınamadan ya da teşvik edici davranmadan dinlemesi anlamına gelir. Kontrollü duygusal yatırım, sosyal hizmet uzmanının müracaatçının duygularına hassasiyet göstermesi, altında yatan anlamları kavraması ve uygun bir yanıt vermesi demektir.

Kabulleniş, sosyal hizmet uzmanının müracaat­çıları tüm zayıf ve güçlü yönleri ile kabul etmesi, onları haysiyet sahibi bireyler olarak tanıması anla­mına gelir. Sosyal hizmet uzmanının sahip olması gereken peşin hükümsüz tavır, müracaatçının dav­ranışlarını değerlendirirken onun suçluluğuna veya masumiyetine ya da bir olaydaki sorumluluğunun seviyesine göre pozisyon almaması demektir. Bire­yin kendi kaderini tayin etme hakkı, müracaatçı­ların kendi kararlarını verme hakkını teslim eder. Bu hak, müracaatçıların medeni ya da ahlaki hu­kuk kuralları çerçevesinde pozitif ve yapıcı karar­lar almasıyla sınırlandırılmıştır. Mahremiyet ilkesi ise müracaatçının sosyal hizmet uzmanı ile yaptığı görüşmede verdiği gizli bilgilerin saklanması şar­tını ileri sürer. Öte yandan bu ilke müracaatçılara sonsuz bir hak tanımaz ve diğer bireylerin, sosyal hizmet uzmanının, kurumun ve topluluğun hakla­rı söz konusu olduğunda kısıtlanabilir.

Lo­ewenberg ve Dolgoff (1996) etik ikileme yol açan üç temel sebepten bahseder. Bunlar rakip değerler; rakip sadakatler ve belirsizlik ile kararsızlıktır. Reamer (2006) sosyal hizmet uygulayıcılarının hizmet verdikleri müracaatçılarla olan ilişkilerinde karşılaşabilecekleri etik ikilemleri beş grupta ince­ler: mahremiyet ve gizlilik, kendi kaderini tayin etme ve paternalizm, bölünmüş sadakatler, mesleki sınırlar ve çıkar çatışması ile mesleki ve kişisel de­ğerler arasındaki çatışmadır.