İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 6

Devrin üniversite öğrencilerinin de yararlandığı ve yoksullarla yolcuların yemek ihtiyacının temin edildiği ve dar manasıyla “aşevi” demek olan imaret terimi geniş anlamıyla, bir şehrin veya kasabanın nüvesini teşkil eden külliye diyebileceğimiz bu müesseselerin kapsamına giren cami, medrese, bîmârhane, aşevi, tâbhane, mektep, kervansaray, kütüphane, hângâh, arasta, hamam, meşrûta binâlar vs. gibi insanlara faydalı tesisler anlamına gelmektedir. İmaret (külliyenin) kapsamına giren tesislerin azlığı veya çokluğu, vakfın imkânlarına göre değişmektedir.

Bulaşıcı hastalıkları önlemek amacıyla, gelen yolcuların bir müddet şehir halkıyla karışması önlenerek müşahade altına alındıkları yerler için “karantinahane” tabirleri kullanılmıştır.

Sağlık kurumlarının İslâm dünyasında çeşitli adlar aldıkları görülmektedir. Bunlar arasında en yaygın olanı dârüşşifâdır. Sağlık yurdu demek olan dârüşşifâdan başka, aynı manada kullanılan diğer isimleri şöyle sıralayabiliriz: Dâru’s-Sıhha, Dâru’l-Âfiye, Dâru’r-Râha, Dâru’t-Tıb, Mâristan, Bîmârhâne, Tâbhâne, Şifâiye vb. Hastaların tedavi edildikleri ilaçların yapıldığı bu yerlere günümüzde hastahane denilmektedir.

Uzaktan bakılınca bir kaleyi andıran kervansaraylar, daha önce İslâm dünyasında vakıf ve hayır duygusu ile kurulmuş bulunan ribatların devamı müesseseler olarak kabul edilebilir. Bundan dolayı, Selçuklu devrine ait vakfiye, kitabe ve kroniklerde bunlara, kervansaray ve han tabirlerine eş olarak ribat da denilmektedirler. Ortasında geniş bir avlusu bulunan ve iki katlı müstahkem binalar halinde yapılan kervansaraylar yalnız Müslümanların değil, gayrimüslim olanların ve her millete mensup insanların da yol emniyeti ve huzurunu sağlarlardı. Misafirlerin üç günlük yeme, içme ve yatmaları buradan sağlanırdı

Sosyal dayanışma müesseselerinin başında aile müessesesi gelir. Aile kurumu, bilindiği gibi, toplumun en küçük birimini oluşturur. Bunun ilk yapısı evlilik ile kurulur.

Ekonomik ve sosyal hayatı düzenleyen müesseselere ocaklık eden vakıf eserler ana kucağı gibi insanları sarmış, dertlilere çare, kimsesizlere sığınak olmuştur. Hayatının baharında olan genç insanların elinden tutulması, kızların çeyizlerinin hazırlanması, erkeklerin meslek sahibi olup dükkân açmaları gibi birçok konuda hizmet gören vakıflar sayesinde insanlar topluma kazandırılmışlardır. Bu tür vakıflardan en belirgin olanı esnaflarla mahallenin dayanışmasını ortaya koyan avârız vakıflarıdır.

Hacı Mustafa Ağa dinî ve ilmî amaçlara yönelik vakıflardan biridir.

Hz. Peygamber’in (as) adalet ve adaletle hükmedenlere ilişkin birçok hadisi bulunmaktadır: “Hükmünde, yönetimi ve velâyeti altındakiler hakkında adil davrananlar, Allah katında nurdan minberler üzerinde olacaklardır.” (Müslim, İmâre, 18). “Adil devlet başkanı ve idareciler mahşer yerinde Allah’ın yüce lutfuna ve himayesine mazhar olacakların öncüleridir.” (Buhârî, Edeb, 36). İslâm toplumunda adalet, yönetenlerle yönetilenler arasında ve toplumsal ilişkilerde tam anlamıyla uygulanması önemli bir hedeftir. Yargılama işlerinde ve yönetimde Allah’ın emirleri doğrultusunda hüküm vermek esastır. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in, “Kıyamet gününde insanların Allah’a en sevgili ve en yakın bulunanı adil devlet başkanıdır.” (Tirmizî, Ahkâm, 4) sözü son derece anlamlıdır.

Günümüzde bilinen anlamıyla hapishane, Hz. Peygamber ve Hz. Ebubekir devrinde mevcut değildi. Bildiğimiz şekildeki hapishane, ancak Hz. Ömer devrinde ortaya çıkmıştır. Zira Allah Rasulü zamanında tutuklanan sanığın, başkalarından ayrılarak bir ev ya da camide yalnız kalması sağlanırdı.

Hz. Ebubekir, halife olarak seçildikten sonra, adlî işlerde Hz. Ömer’e görev verdi. Ancak Hz. Ömer, Hz. Ebubekir döneminde bu görevi yürütmekle birlikte “kadı” unvanını almamıştı. Hz. Ömer, iki yıl kadılık yapmış olmasına rağmen, bilinen şiddeti ve ihtiyatı sebebiyle, huzuruna iki hasım dahi gelmedi. Hulefâ-yı Râşidîn döneminde adlî işlerde Hz. Ömer’in çok ayrı bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Hz. Ebubekir’in hilâfeti sırasında Medine’de kadılık hizmetini üzerine alan Hz. Ömer, kendi hilâfeti döneminde bu göreve Ebu’d-Derdâ’yı getirmiştir. Hz. Osman zamanında ise Medine’de kazâ işlerine Mugire b. Nevfel b. Hâris bakıyordu.

İslâm ülkesi vilâyetlerine kadılar tayin eden ilk kişi Hz. Ömer’dir. Kadılar, halife tarafından veya umumî valiler (yani namaz kıldırma ve vergi işlerini birlikte yürüten) tarafından tayin ediliyorlardı. Hz. Ömer, Ebu’d-Derdâ’yı Medine kadılığına, daha sonraları “Kadı Şureyh” olarak şöhret bulan Şureyh b. Haris el-Kindî’yi Kûfe kadılığına, Ebu Musa el-Eş’arî’yi Basra kadılığına, Osman b. Kays’ı da Mısır kadılığına tayin etti. Şam bölgesi kadılığını ise müstakil bir kadılık haline getirdi. Hz. Ömer, bu kadıların davaları halletmekte uygulayacakları bir kanun oluşturdu.

Abbasiler Devri: Bu dönemde hukuk kurumları, yani adliye teşkilâtı mahkeme, mezâlim mahkemeleri ve hisbe teşkilâtından oluşuyordu. Abbasi halifeleri, yargıya ilişkin (kazaî) yetkilerini fakihler arasından seçilen kadılar aracılığıyla icra ederlerdi. Başlangıçta eyaletlerdeki kadılar vali tarafından tayin ediliyordu. Ancak daha sonra halifeler merkezde veya eyaletlerde kendi adlarına görev yapacak kadıları bizzat tayin etmeye başladılar. Harun Reşid devrinden itibaren ise kâdilkudâtlık (başkadılık) müessesesi ortaya çıktı. Bu göreve ilk olarak İmam Ebu Yusuf getirildi. Bu tarihten sonra kadılar başkentte bulunan kâdilkudât tarafından tayin edilmeye başlandı.

Selçuklular döneminde orduda görev yapan ve askerler arasında ortaya çıkan davalara bakan kadılar da vardı. Bunlara Kadıasker veya Kadıleşker denirdi.

Osmanlı kadısı sancak ve kazalara tayin edilirdi. Hiyerarşide sancak kadıları daha üstün idiler. Kadı ilk olarak kazaya tayin edilerek 20 akçe yevmiye ile vazifeye başlardı. Kaza kadılarının görev süresi bir yerde 20 ay, mevleviyetlerde de bir seneyi geçemezdi. Bu müddeti dolduran kadı, görevi bitmiş sayılarak yerine sırada olan bir başkası atanırdı. Kadıların bu kadar kısa bir sürede yer değiştirmesi muhtemelen terfî imkânlarının tıkanmaması ve halk ile adalete şüphe düşürecek kadar ileri gidebilecek bir yakınlık göstermemeleri içindir. Kaza kadılığından yükselen kadı, sancak kadısı olur ve mevleviyet pâyesi alırdı.

Asker kadısı veya ordu kadısı anlamındaki kazaskerlik görevi Abbasilerde ortaya çıkmış, daha sonraları Harzemşahlarda, Eyyubilerde, Memluklerde, Anadolu Selçuklularında ve hatta Karamanoğullarında da bu makam korunmuştu.

Emniyet teşkilâtının vazifelerini yürütmekle beraber ceza hukuku alanında kaza yetkisiyle de donatılan şurta, devletin güvenliği ve kamu düzeniyle ilgili suçlarla ilgilenmiştir. Bu konudaki gerekli cezalar şurta mahkemelerince verilip infaz edilmiş, diğer tazir cezaları ve hadler ise kadıların vazife ve yetkileri içinde kalmıştır.

Muhtesib: İslâm dünyasında, iyilikleri emretmek ve kötülüklerden vazgeçirmek "el-emr bi'l-maruf ve'n-nehy ani'l münker"e gayesiyle kurulan teşkilâtın başında bulunan görevli. Muhtesib, tarihte kurulmuş bulunan bütün müslüman devletlerde bu isimle, bazen da "İhtasâb emini" veya 1242 (1826) yılından itibâren Osmanlılarda "İhtisâb Ağası" gibi isimlerle de anılmaktadır. Teşkilâtın başında bulunan muhtesib birçok yardımcı da kullanıyordu. Değişik mesleklere mensup çok dürüst kimseler arasından seçilen bu yardımcılara “ârif ”, “emin “gulam”, “avn” “huddam-ı ihtisâb”, “terazicibaşı”, “koloğlanları” gibi isimler verilmektedir.

Kur’ân-ı Kerim’de “Zekâtlar; Allah’tan bir farz olarak yoksullara, düşkünlere, onu toplayan memurlara, kalpleri müslümanlara ısındırılacaklara verilir; kölelerin, borçluların, Allah yolunda olanların ve yolda kalanların uğrunda sarfedilir. Allah bilendir, hakimdîr” (Tevbe, 9/60) buyurmaktadır. Bu ayetten anlaşıldığına göre, zekât almaya hakkı olanların başında; 1. Fakir ve yoksullar, 2. Düşkünler, 3. Daha sonra, âmiller (zekât işlerinde çalışan ve çalıştırılanlar), 4. Müellefe-i kulûb (kalpleri müslümanlığa ısındırılacaklar) geliyor, 5. Ayrıca kölelikten kurtulacaklar, 6. Borçtan kurtulacaklar, 7. Allah yolunda çalışmakta olanlar ve 8. Yolda kalanlar da zekât almayı hak edenler arasındadır.

Kur’ân-ı Kerim’de “Zekâtlar; Allah’tan bir farz olarak yoksullara, düşkünlere, onu top- layan memurlara, kalpleri müslümanlara ısındırı-lacaklara verilir; kölelerin, borçluların, Allah yolunda olanların ve yolda kalanların uğrunda sarfedilir. Allah bilendir, hakimdîr” (Tevbe, 9/60) buyurmaktadır. Bu ayetten anlaşıldığına göre, zekât almaya hakkı olanların başında; 1. Fakir ve yoksullar, 2. Düşkünler, 3. Daha sonra, âmiller (zekât işlerinde çalı- şan ve çalıştırılanlar), 4. Müellefe-i kulûb (kalpleri müslümanlığa ısındırılacaklar) geliyor, 5. Ayrıca kölelikten kurtulacaklar, 6. Borçtan kurtulacaklar, 7. Allah yolunda çalışmakta olanlar ve 8. Yolda kalanlar da zekât almayı hak edenler arasındadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Öncelikle zekâtta hakkı olanlar, Kur’ân tâbiri ile fukara yani fakirler ve mesâkin yani yoksullardır. Bunlardan fakirler; ihtiyaç sahibi olup istemekten çekinen, hasta olan, bir ülkeden başka bir ülkeye hicret eden veya hiçbir şeyi bulunmayan yahut da nisaba malik olmayan yoksul kimseler olarak kabul edilmişlerdir. Miskinler ise zillet içinde dilenen ve sağlıklı olsa da ihtiyaç içinde kıvranan, çalışmaya gücü yettiği halde nisab miktarından az, fakat kendine yetmeyecek kadar varlığı bulunanlar veya fakirin aksine hiç bir şeyi bulunmayanlar yahut da gayrimüslim olan fakirlerdir.

Ayetteki sırasına göre zekâtlardan hak alabilecek sınıflardan âmilleri; zekât toplamak üzere görevlendirilen tahsildarlar yanında, toplanan zekâtın muhasebesini yapan, teftiş işlerini yürüten ve bunların harcamasını, kontrolünü ve veznedarlığını yapan memurlar olarak da anlamak mümkündür.

Zekâttan hisse ayrılarak kendilerine pay verileceklerden bir grup da “müellefetü’l- kulûb”dur. Bu kavramın daha iyi anlaşılması için biraz açmakta yarar vardır:

a)  Müslüman olmadığı halde, Müslümanlığa meyilleri ve İslâmiyet’i kabulleri umu- lan ya da Müslümanlara eza ve cefa etmelerinden korkulup yapacakları eziyet ve kötülüklerin önlenmesi düşünülen kişiler bu kapsama girer. Böylece Müslüman olmayanlara karşı Müslümanların güçlenmesine katkısı bulunacak olanların kap- lerinin kazanılarak İslâm’a ısındırılmaları düşünülenler bu grubun birinci sınıfını teşkil eder.

Doğru cevap C şıkkıdır.