HUKUK KURUMLARI

Bir ülkeye yerleşmiş insan topluluğunun düzenini kuran ve temsil eden siyasî iktidarın, kişiliğe ve egemenliğe sahip bir kuruluş biçimindeki görünüşüne devlet denir.

Bir ülkede yaşayan toplumun adaletli bir şekilde yönetilmesi, kişi hak ve özgürlüklerinin sağlanması, toplumda barış ve huzurun temin edilmesi, toplumun ihtiyaçlarını karşılamak ve toplum için faydalı olan şeylerin yapılmasını sağlamak ve bütün bu faaliyetlerini hukuk kurallarına uygun olarak yürütmek devletin görevidir. Bu sebeple bir devlet, genel kabul görmüş kanunlarla toplumu yönetir.

Bir kişiyle ilgili üç çeşit haktan bahsedilebilir. Bunlar;  Allah Hakkı,  İnsan Hakkı ve  Ortak Hak’tır.

Hukukullah da denilen Allah hakkı, Kur’ân ve Sünnet’te belirlenmiş, yapılması durumunda Allah’a daha çok yaklaşmayı ve toplum yararı sağlayan emir ve yasaklardır. Bu kapsamdaki eylemler arasında namaz, oruç, zekât gibi ibadetler ile iyiliği emretmek, kötülüğü yasaklamak, hırsızlık, içki, zina gibi suçlardan sakınmak, ortak kullanım haklarını korumak sayılabilir.

Hukuku’l-ibâd da denilen insan hakkı, özel olarak kişilerin haklarını korumayı hedef alan haklar olup daha çok kul hakları kavramıyla ele alınır. Genel ya da özel olan bu haklarda hak sahibinin; affetmesi, sulha yanaş-ması, ibra etmesi ya da mübah kılmasıyla hakkı düşürmesi mümkün ve caizdir. İnsan hakkı aleyhine işlenen her suç için ayrı ceza gerekir.

Ortak hak Allah ve insan hakkının bir arada bulunduğu haklardır. Mesela Toplumu katl suçundan temizlemek Allah hakkı, maktulün velisinin kinini dindirip gönlünü hoş etmek kulun hakkıdır.

Ruhsat; kulların özrü nedeniyle kolay olan ikinci derece meşru kılınan şeydir. Ruhsat hususidir, geneli bağlamaz.

Azimet; her mümini ilgilendiren her mükellefin uymak zorunda olduğu esastır.

Adalet kelimesi her şeyin ve herkesin hakkını verme, haksızlığa düşmeden düzenli ve dengeli davranma, orta yolu tutma anlamında kullanılmıştır. Adalet kavramı İslâm medeniyetinde, hukuk önünde herkese eşit davranmak, kültür, bilgi ve makam farklılıklarından dolayı insanlara farklı davranmamak biçiminde anlaşılmıştır. Adaleti gerçekleştirme görevini Müslümanlara yükleyen İslâm medeniyeti, tarihi boyunca çok büyük başarılara bu temel değere gösterdiği titizlikle ulaşmıştır.

Antlaşma Hz Muhammed, Yahudiler, Müslümanlar, Paganlar ve şehrin ileri gelen aileleri ile kabilelerini içermekteydi. Medinede bulunan Hazrec ve Evs kabileleri arasında yaşanan iç çatışmalara son vermek için, şehirde yaşayan Yahudi, Müslüman ve Pagan topluluklarını Ümmet adlı tek çatı altında toplayarak, her birine sorumluluk ve payları verilmiştir. Antlaşmanın düzenlenme amacı hangi dine mensup olursa olsun, şehirde bulunan toplulukların özgürce ve huzur içerisinde yaşamasını sağlamaktır.

Sözleşmesinin önemli maddeleri şöyle sıralanabilir:  Müslüman ve Yahudi topluluklar barış içerisinde yaşayacaklardı.  Şehrin dışından gelen saldırılarda, hep birlik olunacak ve şehir savunması birlikte yapılacaktır.  Yahudiler dinlerinde serbest olacaktır.  İki taraftan birinin, üçüncü bir tarafla olan anlaşmazlığında diğer taraf yanında yer alacaktır.  Yahudiler ve Müslümanlar arasında olacak anlaşmazlıklarda, Hz Muhammed hakem olarak kabul edilecektir.  Her topluluk kendine ait bölgeden sorumlu olacaktır.  Çıkacak bütün anlaşmazlıklar Allaha ve Resulüne sunulacaktır.

Medine sözleşmesinin içeriğindeki konular şöyle sıralanabilir:  Adalet,  Suçun şahsiliği,  Sigorta,  Vatandaşlık ve savunma,  Medine şehrinin sınırları,  Din özgürlüğü ve takva.

Hz. Peygamber’in sağlığında fetva veren erkek ve kadın sahabeler;  Ömer b. Hattab,  Ali b. Ebi Talib,  Hz. Aişe,  Abdullah b. Mesûd,  Zeyd b. Sabit,  Abdullah b. Ömer,  Abdullah b. Abbas’dır.

İlk hapishane uygulaması Hz. Ömer devrinde başlamıştır.

İslâm Tarihinde vilâyetlere ilk kadı tayin eden ilk kişi Hz. Ömer’dir. Hz. Ömer;  Ebu’d Derdâ’yı Medine kadılığına,  Şureyh b. Haris el-Kindî’yi Kûfe kadılığına,  Ebu Musa el-Eş’arî’yi Basra kadılığına,  Osman b. Kays’ı da Mısır kadılığına tayin etti. Şam bölgesi kadılığını ise müstakil bir kadılık haline getirdi. Hz. Ömer, bu kadıların davaları halletmekte uygulayacakları bir kanun da oluşturdu.

İcmâ; herhangi bir asırda İslâm ümmeti müçtehidlerinin bir meselede görüş birliği etmesi.

Kıyas; Kur’an’da Resullah’ın sünneti hakkında delil olmayan hüküm verilmemiş fıkhi meselelerde hüküm vermektir.

Emeviler devrinde yargı iki yönüyle öne çıkar:  Kadı, içtihadının gerektirdiği doğrultuda bizzat kendisi karar verirdi. Kadıların uymak zorunda oldukları dört mezhep o sırada yoktu. Bu mezhepler daha sonra oluşmuştu.  Kadılar, kararlarında bağımsızdılar, yargı siyasetten etkilenmiyordu. Tasarruflarında mutlak yetki sahibi idiler, kararları valiler ve vergi âmilleri hakkında da geçerliydi.

Harun Reşid devrinden kâdilkudâtlık (başkadılık) müessesesi kuruldu. Bu göreve ilk olarak İmam Ebu Yusuf getirildi. Bu tarihten sonra kadılar başkentte bulunan kâdilkudât tarafından tayin edilmeye başlandı.

Kadı’nın görevleri; davalara bakmak, yetimleri, mecnunları ve henüz erginlik çağına ulaşmamış çocukları koruyup gözetmek, bunlara veli ve vasi tayin etmek, vakıflarla ilgilenmek ve şer’î kanunları ihlâl edenleri cezalandırmaktan ibaretti.

Selçuklular döneminde orduda görev yapan ve askerler arasında ortaya çıkan davalara Kadıasker veya Kadıleşker denirdi.

Örfi Hukuk, hükümdarın irâdesine bağlı olarak koyduğu kurallar ve bunun için çıkarılan fermanlardır. Yani hükümdarın siyasî, idarî konularda bağımsız iradesidir. Bunun için hükümdar yargı yetkisini kullanırken yeni birtakım kurallar koyabilirdi ve bu konuda yetkileri sınırsızdı.

: İslâm hukukuna göre, kadılık (hâkimlik) görevi; görme, duyma ve konuşma organlarının sağlamlığı yanında, hukuk eğitimi ve birtakım ahlâkî özellikleri de gerekli kılan önemli bir meslektir. Kadı (hâkim) olmanın şartları arasında Müslüman, ergen, akıl sahibi, hür, sağlam duyu organları, adalet ve içtihad bilgisine sahip olması da vardı.

Emevi hükümdarı Abdülmelik’in iktidara gelişine kadar altmış yıl görevde kalan Kadı, Şureyh ünvanıyla tanınan Şureyh b. Haris el- Kindî’dır.

Osmanlı Devletinde ilk kadı Şeyh Edebali’nin damadı ve talebesi Dursun Fakih’dir. Osman Gazi tarafından atanmıştır.

Osmanlı devlet teşkilâtında Kadı’nın adlî görevi yanında idârî, ilmî, beledî ve hatta askerî görevi de vardır. Çünkü Osmanlı şehir idaresinde beledî ve mülkî idare fonksiyonları birbirinden kesin çizgilerle ayrılmamıştır. Kadı, şehrin yargı makamı olduğu kadar asayişin, beledî hizmet ve zabıta görevlerinin âmiri, vakıfların da denetleyicisidir.

Osmanlı toplumunda görev alan kadılar biri Anadolu, diğeri de Rumeli olmak üzere iki kadaaskerliğe bağlıydılar.

Osmanlı devletinde kadı olabilmek için medresenin yüksek derecelerinden mezun olmak gerekiyordu. İslâm hukuku öğrenimi görmemiş tahsilsiz bir kimse en küçük bir kazaya bile kadı olamazdı. Osmanlı kadısı sancak ve kazalara tayin edilirdi. Hiyerarşide sancak kadıları daha üstün idiler. Kadı ilk olarak kazaya tayin edilerek 20 akçe yevmiye ile vazifeye başlardı.

12 Mart 1917 tarihli kanunla kadılıkla birlikte kazaskerlik, muhallefât ve evkaf mahkemeleri de dâhil bütün şer’î mahkemeler ve ona bağlı olan daireler Adliye Nezareti’ne devredilmiştir. 8 Nisan 1924 tarih ve 469 nolu şer’î mahkemelerin ilgasına dair kanunla bütün görevleri asliye mahkemelerine bırakılmış ve bu tarihten sonra Türkiye’de kadılık unvanına son verilmiştir.

Osmanlı Devletinde ilk kazaskerlik uygulaması I. Murad döneminde başladı ve ilk Kazasker olarak Çandarlı Kara Halil atandı.

Kuranda emr-i bi’l- ma’ruf ve nehy-i ani’lmünker diye geçer. Maruf; iyi, güzel, doğru olan hususlar; Münker kötü, çirkin, yanlış konular. Yani iyiliği emretmek, kötülüğü yasaklamak manasındadır.

Daha adil bir toplum düzeni kurmak gayesiyle ortaya çıkmış en üst yargı makamı olarak kabul edilen mezâlim mahkemesi, günümüz hukuk anlayışına göre istinaf mahkemesi, temyiz, danıştay gibi kurumlara karşılık gelmektedir.

Mezâlim mahkemesi, yargı fonksiyonu dışında kalan çeşitli alanlarda da faaliyet göstermiş ve idarî, dinî, malî gibi görevlerin yerine getirilmesinde yardımcı olmuştur. Adliye işlerinde, kadı ve muhtesibin otoritesinden daha yüksek bir yetkiye sahip olan mezâlim mahkemesi kadılığı, yüksek makam, soy ve şeref sahibi kimselerin zulmünü önlemek için kurulmuştur. Halka sert davranıp adaletten sapan idarecileri denetlemek, vergi haksızlığını ortadan kaldırmak, divan kâtiplerini denetlemek vakıfları denetlemek gibi görevleri vardır.

Kadı; dini mesele ve anlaşmazlıkları çözer. Muhtesib; kamu düzeni ve bazen de cinayet sorunlarını karara bağlar. Mezâlim hâkiminin görevi, kadı, muhtesibin görevine yapılan itirazlara bakar.

Sahibu’s-şurta devletin güvenliği ve kamu düzeniyle ilgili suçlarla ilgilenmektedir. Yani bugünkü emniyet teşkilâtının görevlerini ifa eder. Ceza hukuku alanında kaza yetkisiyle donatılmıştır. Devlet güvenliği ve kamu düzeniyle ilgili suçlarla ilgilenir.