İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

Anadolu Beylikleri devrinde tıp dalındaki eserlerden en önemlisi İshak b. Murad’ın yazmış olduğu Müntehâb-ı Şifâ-i Tıb (Hulâsatü’t-Tıb)’dır (1389).

Hicrî üçüncü yüzyılda camiler, Müslümanların düşüncelerini tartıştıkları ve bilginlerin ilim öğrettikleri bir kurum haline gelmişlerdir. Ayrıca kitapçıdükkânları ve âlimlerin kendi evlerinde yapılan ilmî sohbetler de ilmin yayıldığı yerler arasındaydı. Saraylarda halifeler âlimlerin bir araya gelerek tartışmalarına zemin hazırlamışlar, İslâm ilimlerinin metodolojisinin tamamlanma noktasına gelmesini sağlamışlardır.

Anadolu’da kurulan ilk eğitim müesseselerinden medreseler, II. Kılıç Arslan (1153-1192) döneminde görülmeye başlamıştır.

Uluğ Bey (1409-1449), Hüseyin Baykara (1470-1506) ve Babürşah (1526-1530) Timurlu sultanların önde gelenlerindendir. Uluğ Bey, astronomide ün yapmıştır. 1420’de Semerkant’ta bir rasathane kurmuş ve Zîc-i Uluğ Bey adlı 1018 yıldızı içeren katalogunu meydana getirmiştir. Bu eser birçok dile çevrilmiştir. 1394-1449 yılları arasında yaşamış olan Uluğ Bey aynı zamanda hafız ve şairdi.

Sultanların ilme ve âlimlere itibarları Selçuklularda hemen her sahada bilginlerin yetişmesine imkân vermiştir. Büyük âlim Ebu’l-Meâli Cüveynî (öl. 1085), büyük İslâm mütefekkiri Gazalî (öl. 1111), meşhur Hanefi fakihi Pezdevî (öl. 1089), el-Mebsût yazarı Serahsî (öl. 1090), mezhepler tarihi mütehassısı Muhammed Şehristânî (öl. 1153), müfessir ve fakîh Kâdî Beyzâvî (öl. 1286), felsefî kelam hareketini canlandıran âlim ve astronom Kutbeddin Şirazî (öl. 1311), tarihçilerden İbn Hassul, Ebu Tahir Hâtunî, Muizzî (öl. 1127), Ali b. Zeyd Beyhâkî (öl. 1170), İbn Bibî, Kerimüddin Mahmud Aksarâyî, İbnü’l-Kıftî (öl.1249), sultanların himayesini gören İranlı şairlerden Emir Muizzî, Enverî, Ezrâkî ve Nizamî, Anadolu topraklarında ise Mevlanâ, Yunus Emre, Hoca Dehhânî, Sultan Veled, Gülşehrî gibi tanınmış şairler Selçuklu döneminde yetişen önemli şahsiyetlerden sadece bir kaçıdır.

Karahanlı hükümdarları sadece Türkçe yazan şair ve edipleri değil, Arapça ve Farsça yazanları da himaye etmekteydiler. XI. yüzyıl âlim ve şairlerinden; Emir A’mak Buhârî, Necîbî, Fergâni, Reşîdî, Semerkandî ve “Sindbadnâme” ile “A‘râzu’s-Siyâse fî ‘Arâizi’r-Riâye” adlı meşhur eserlerin yazarı Muhammed b. Ali es-Semerkandî’yi sayabiliriz.

Asıl teşkilâtlı öğretim müesseseleri Alp Arslan’ın izniyle vezir Nizamülmülk tarafından başta Bağdat olmak üzere Büyük Selçuklu devletinin hâkimiyetindeki şehirlerde yaptırılan Nizamiye Medreseleridir. İlk Selçuklu hastahanesinin Nişabur’da Nizâmülmülk (öl.1092) tarafından yaptırılan bîmaristan olduğu bilinmektedir. Ömer Hayyam’ın içinde bulunduğu bir heyet, Melikşah (1072-1092) adına 1 Mart 1079’u başlangıç kabul eden Celâlî takvimini hazırlamıştı.

İslâm bilimi, felsefesi ve kültürünün Batı’ya geçiş yollarını yukarıdaki izahlar

ışığında şu şekilde özetleyebiliriz:

-Endülüs İslâm medreseleri (Kurtuba, Sevilla, Toledo, Gırnata),

-Sicilya Müslümanları,

-Yahudi tercümanlar,

-Hint ticaret yollarının aranması (coğrafya kitaplarının tercümesiyle),

-Haçlı seferleri,

-Balkanlara yerleşen Osmanlı müesseseleri vb.

İslâm medeniyetinin Batı’ya ikinci tesir kapısı da Sicilya idi.

Ortaçağ matematik ilminin en büyüklerinden biri kabul edilen Harezmî (750- 850), Aristo ve Eflatun’un görüşlerini İslâm inancıyla uzlaştırmaya çalışan ve İslâm-Türk medeniyet tarihinde muallim-i sânî (ikinci öğretmen) unvanını alan Fârâbî (870-950) ile tıp sahasında yazmış olduğu eserleri ve yaptığı çalışmalarıyla tanınan, yüzyıllarca Avrupa üniversitelerinde eserleri okutulan İbn Sina (980-1037) bunların en meşhurlarındandır.

Büyük Selçuklu devletinin hâkimiyetindeki şehirlerde yaptırılan Nizamiye Medreselerinde sadece dinî ilimler değil, aynı zamanda filoloji, matematik, astronomi, tıp ve felsefe gibi dil ilimleri ile akla ve deneye dayanan ilimler de okutulmaktaydı.

Emeviler döneminde (661-750), Hz. Peygamber zamanından itibaren şifâhî olarak nakledilen bilgiler tedvin ve tasnif edilmeye başlanmıştır. Bu çalışmalar neticesinde bugünkü ilk kaynaklarımız olan eserler vücuda getirilmiştir. Mesela, lügatte Halil b. Ahmed; nesirde Câhız; hadiste Buhâri; fıkıhta İmâm-ı Azam; tarih ve tabakatta Vâkidî ve İbn Sa’d gibi.

Gerek Harun Reşid’in sarayında, gerekse vezirlerin saraylarında devrin ileri gelen fikir adamları, şairler, muhaddisler, tarihçiler, toplanır ve karşılıklı münakaşalarda bulunurlardı. Bu geleneğin menşeini ilk dört halife devrine kadar çıkaranlar vardır. Yalnız, ilk halifelerin mütevâzi toplantılarıyla, bu devirde görülen ve muayyen merasime tâbi olan toplantılar arasında büyük farklar görülmektedir. Meselâ dört halife devrinde herhangi bir kimse istediği zaman toplantıyı terk etmekte serbestti. Abbasiler devrinde ise, tam bir edebî ekol halinde gelişen bu tip toplantılar, herkese açık bir durumda değildir. Ancak davet edilenler katılabilir ve halife toplantıyı açmadan kimse konuşmaya başlamazdı. Bu dönemde mesela Harun Reşid’in sarayında yapılan toplantılara katılan şair Ebu Nuvas, musikişinas Musullu İbrahim ve oğlu İshak, filolog Ebu Ubeyde, tarihçi el-Vâkıdî gibi ünlü isimler katılmıştır; bu da bu toplantıların üst seviyede gerçekleştiğini kanıtlamaktadır.

İlimde Fârâbî’nin en önemli ve orijinal eseri Kitâbu’l- Mûsikîdir. Avrupa’da musikî teorilerine esas teşkil etmiştir. İhsâu’l-Ulûm adındaki eserinde de Aristo’ya yakın bir ilim tasnifi yapmıştır. Fârâbî’nin fiziği Aristo’nun fiziğinin hemen hemen aynıdır. Siyaset felsefesiyle de uğraşan Fârâbî, Arâü’l-Medineti’l-Fâdıla adıyla sosyolojiye yaklaşan bir eser yazmıştır. Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib’in; Divânu Lügati’t-Türk, Kaşgarlı Mahmud'un eserleridir.

Karahanlı hükümdarları sadece Türkçe yazan şair ve edipleri değil, Arapça ve Farsça yazanları da himaye etmekteydiler. XI. yüzyıl âlim ve şairlerinden; Emir A’mak Buhârî, Necîbî, Fergâni, Reşîdî, Semerkandî ve “Sindbadnâme” ile “A‘râzu’ s-Siyâse fî ‘Arâizi’ r-Riâye” adlı meşhur eserlerin yazarı Muhammed b. Ali es-Semerkandî bunlar arasındadır. Edib Ahmed b. Mahmud Yüknekî tarafından kaleme alınan nasîhatnâme türündeki "Atebetü’l-Hakâyık" ile Yusuf Has Hâcib’in "Kutadgu Bilig" eserleri Uygur harfleriyle Türkçe yazılmıştır.

Büyük bir bilgin ve araştırıcı olan el-Bîrûnî, el-Âsâru’l-Bâkiye ‘ani’l- Kurûni’l-Hâliye ve Tahdîdu Nihayeti’l-Emâkîn isimli eserlerinin yanısıra, Hind kültür ve medeniyetini anlatan ve mukayeseli dinler tarihine öncülük yapmış olan Tahkîku mâ li’l-Hind, astronomiyle ilgili el-Kânunu’l-Mesûdî, değerli taşlar ve minerallerle ilgili Kitâbu’s-Saydala isimli eserleri kaleme almıştır. Bîrûnî çok değişik konularda çalışmış; tarih, dinler tarihi, matematik, trigonometri, astronomi, jeoloji, coğrafya, botanik, fizik, astroloji ve tıp gibi konularda eserler ortaya koymuştur.

Tıp öğreniminin hastahanelerde yapılması gibi, astronomi tahsili de rasathanelerde yapılmaktaydı. İsfahan ve Bağdat’ta Melikşah’ın yaptırmış olduğu rasathanelerde, aynı zamanda rubaileriyle ünlü Ömer Hayyam’ın (öl.1132-?) yanında Ebu’l-Muzaffer İsfizâri (öl.1121’den önce) gibi bilimciler çalışmışlardı. Ömer Hayyam’ın içinde bulunduğu bir heyet, Melikşah (1072-1092) adına 1 Mart 1079’u başlangıç kabul eden Celâlî takvimini hazırlamıştı. Sultan Muhammed Tapar döneminde (1105-117) astronomi âlimi Ebu’l-Kasım Hibetullah’ın (öl. XII. yüzyıl) rasat âletleri ile usturlâb yapımında eşi yoktu. Sultan Sancar döneminde (1117-1157) Selçuklu şehirlerinin enlem ve boylam dereceleri ile kıble yönlerini gösteren Zîc-i Sancâriyi tertipleyen Ebu Mansur Abdurrahman Hâzinî de (XII. yüzyıl) önemli ilim adamlarındandır. Yine bir Türk filozofu olan Mahmud Harizmî (XII. yüzyıl) ile Mehmed İlakî de (XII. yüzyıl) Sultan Sancar’ın himaye ettiği bilgin dostları idiler. XIII. yüzyılda ise ünlü astronom Nâsıruddin Tûsî (öl.1274), Merâga rasathanesinde önemli çalışmalar yapmıştı.

Sultanların ilme ve âlimlere itibarları Selçuklularda hemen her sahada bilginlerin yetişmesine imkân vermiştir. Büyük âlim Ebu’l-Meâli Cüveynî, büyük İslâm mütefekkiri Gazalî, meşhur Hanefi fakihi Pezdevî, el-Mebsût yazarı Serahsî, mezhepler tarihi mütehassısı Muhammed Şehristânî, müfessir ve fakîh Kâdî Beyzâvî, felsefî kelam hareketini canlandıran âlim ve astronom Kutbeddin Şirazî, tarihçilerden İbn Hassul, Ebu Tahir Hâtunî, Muizzî, Ali b. Zeyd Beyhâkî, İbn Bibî, Kerimüddin Mahmud Aksarâyî, İbnü’l-Kıftî, sultanların himayesini gören İranlı şairlerden Emir Muizzî, Enverî, Ezrâkî ve Nizamî, Anadolu topraklarında ise Mevlanâ, Yunus Emre, Hoca Dehhânî, Sultan Veled, Gülşehrî gibi tanınmış şairler Selçuklu döneminde yetişen önemli şahsiyetlerden sadece bir kaçıdır.

Arapça'nın İspanya’da büyük ölçüde yayılmasıyla Hıristiyan kilise mensupları, İspanya kilisesindeki dinî eserleri Arapçaya tercüme ettirmeye başlamışlardır. Bir yandan İncil Arapça’ya tercüme edilirken, diğer taraftan Müslümanların dinî hukuk ve bilim kitapları da Latinceye çevrilmiştir. Dolayısıyla E seçeneğindeki belirtildiği gibi, kültür ve inançlar arası etkileşime izin vermeyen bir ortam bulunmamaktadır.

Sayı sistemi ile rakamlarının, Müslümanlar tarafından Batı’ya tanıtılması "Riyazî İlimler" ile ilgili bir katkıdır. Diğer seçenekler ise Müslümanların, Batı'nın kültür hayatına yaptığı katkılar arasında yer alır.