İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

“Yazı yazmanın öğretildiği yer” anlamındaki mekteb kelimesinden daha çok, İslâm’ın ilk
dönemlerinde küttâb tabiri kullanılırdı.

Hz. Ömer döneminde Kur’ân-ı Kerim’in öğretilmesi için ülkenin her köşesine mektepler açılmış ve bu mekteplerde ders vermek üzere maaşlı öğretmenler tayin edilmişti.
Hz. Ömer’in, öğretmenleri maaş kapsamına alması bir yenilik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Emevîler devri, iç ve dış savaşlar, göçebelikten yerleşik hayata geçiş ve bu hayata intibak çabası, Yunan ve İran kültürleri ile irtibat kurulması ve bu kültürleri tanıma ve anlama gayretleri yönünden oldukça faal bir devre olarak bilinmekle beraber, bu devrede bir mektepler sistemi kurulamamış, eğitim ve öğretim fertlerin kişisel çabalarıyla sınırlı kalmakta devam etmiştir. Emeviler devri bir bakıma Ortaçağ İslâm kültürünün bir oluşum devresidir.

Abbasîler devri (750-1258), ilim ve fikir hareketleri bakımından, bir önceki hanedana
göre son derece büyük gelişmelere sahne olmuştur. İslâm medeniyetinin müspet ilimler
alanında en parlak devri bu dönemdir.

Selçukluların İslâm medeniyetine kazandırdığı en önemli kurum medreselerdir.

Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâmiye” ismini alan bu ilk medrese, eğitim-öğretim hayatında önemli bir çığır açmıştı.

Osmanlı klasik dönemi boyunca daha çok muallimhâne, daha sonraları ise genelde mekteb kelimesinin tercih edildiği bilinen sıbyan mektepleri için mektebhâne, dâru’t-ta’lîm, mahalle mektebi, beytü’t-ta’lîm ve küttâb adları da kullanılıyordu.

Osmanlı sıbyan mekteplerinin en önemli öğesi olan öğrenciler, bu kurumlara 5-6 yaşlarında başlar ve en az 3-4 yıl süreyle eğitim-öğretim alırlardı. Mekteplerin daha çok “yetimler” ve “fakirler” için açılması öngörülmekle birlikte pratikte maddî durumları müsait olmayan ailelerin çocuklarına da bu imkânın tanındığı anlaşılmaktadır. Kız ve erkek öğrenciler mekteplerde beraber ders yaparlardı.

Osmanlı döneminde, en az altmışlı dereceden bir medrese mezununun önünde üç istihdam seçeneği vardı:
1. Müderrislik
2. Kadılık
3 Müftülük

Askeri Alandaki Kurumlar
1. Askerî Rüşdiyeler: Yüksek seviyedeki askeri okullara öğrenci hazırlamak maksadıyla 1875’de açılan orta seviyedeki okullardır.
2. Askerî İdadiler: 1845’te açılmış bu okullara Rüşdiye mezunları imtihanla alınırlardı. 1869 nizamnamesiyle bu okullar orta öğretimin ikinci kademesi olarak belirlenmiştir.
3. Hendesehane Mektebi (Humbarahane): Islahat döneminin açılan ilk askerî mektebidir. Ahmed Paşa, 1734’te Üsküdar’da açılan bu mektebin kurucusu ve ilk öğretmenidir. Humbarahane de denilen bu mektepte ordunun ihtiyacını karşılamak
amacıyla çağa uygun teknik ve uzmanlık eğitimi yapılmıştır.
4. Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyun: Bahriye zabitlerini yetiştirmek için açılmış bir
yüksek okuldur. Hendesehane Mektebi’nin bir devamı olan bu mektep daha sonraları “Mühendishane-i Bahri-i Hümayun” adını almıştır.
5. Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun: Kara Mühendishanesi de denilen bu yüksekokulda Topçu zabiti ve kurmayı yetiştirilmiştir. 1796’da Mühendishane-i Bahrî-i
Hümayun’un genişletilmesiyle tesis olunmuştur.

“Yazı yazmanın öğretildiği yer” anlamına gelen kelime "mektep"dir.

Emevîler devri: (661-750)

Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâmiye” ismini alan bu ilk medrese, eğitim-öğretim hayatında önemli bir çığır açmıştı.

Osmanlı klasik dönemi boyunca daha çok muallimhâne, daha sonraları ise genelde mek- teb kelimesinin tercih edildiği bilinen sıbyan mektepleri için mektebhâne, dâru’t-ta’lîm,mahalle mektebi, beytü’t-ta’lîm ve küttâb adları da kullanılıyordu.

Sıbyan mekteplerinin programlarının geliştirilmesiyle meydana gelen ve rüştiye edı verilen orta seviyedeki okullar II. Mahmud tarafından 1839 tarihinde açılmıştır.

Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve yaşaması için vakıflar tahsis edilen medreselerin hocalarına müderris adı verilirdi.

Diğer bir ilim adamı, matematikçi ve astronom Kadızâde-i Rûmî adıyla şöhret bulan Musa Paşa’dır. Kadızâde, aslen Bursalı olup burada tahsilini tamamladıktan sonra önce Horasan’a, sonra da Türkistan’a giderek ders görmüş ve Semerkant’ta rasathane müdürlü- ğüne, daha sonra da Semerkant Medresesi başmüderrisliğine yükselmiştir.

Her öğrenciye, en az bir din görevlisinin günlüğü tutarında bir burs bağlanmakta, yine ücretsiz olarak günde iki öğün de yemek verilmekteydi. Bu öğünlerde et yemeği çıkmasına oldukça itina gösterilmekteydi. Öğrencilere vakıflarca derslerin medrese dışında yapıl- ması durumunda yaylâkiye, bahâriye ve nehâriye adlarıyla ek ödemeler yapılıyordu.

İslâm coğrafyasının diğer medreselerinde okutulmuş ya da okutulmakta fıkıh, hadis, tefsir, fıkıh usulü tarzındaki dersler (naklî ilimler) ile mantık, kelâm, belâgat, lügat, nahiv, hendese, hesap, hey’et ve felsefe gibi derslerin (aklî ilimler) Osmanlı medreselerinde de verildiği şüphesizdir.

Darülkurra: İslâm dininin kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerim ve onunla ilgili ilimlerin öğretidiği medreselerdir.