İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ

Kelam

Kelam ilmi gözettiği gayeler bakımından “kesin deliller kullanmak ve vaki olacak şüpheleri gidermek suretiyle dinî inanç esaslarını ispata kudret kazandıran bir ilim dalı” olarak tanımlanmaktadır. Çoğunlukla diğer dinlerden ve İslâmiyet içerisindeki çeşitli mezheplerden kaynaklanan inanç esasları üzerindeki şüpheleri gidermeyi amaçlayan kelamcılar, öncelikle bu şüphelerin niteliğini ve kaynağını bilmek durumundadırlar.

İlmu Makâlâti’l-Fırak

Taşköprüzâde’nin (v. 968/1560) İlmu Makâlâti’l-Fırak adını verdiği ve “ilâhî akîdelere ilişkin bâtıl mezhepleri kaydetmekle ilgilenen bir ilimdir” diye tarif ettiği Mezhepler Tarihi, klâsik dönemlerde genellikle “batıl sayılan mezhepleri red; hak olanı ispat” gayretiyle kullanıldığından, Kelam ile sürekli ilişki halinde olmuş, dolayısıyla normatif bir karakter kazanmıştır.

Dini verileri

Mezheplerin inançlarına ait kavramların, terminolojik bakiyelerin, geleneklerin, ritüellerin yani fenomenlerin incelenmesinde Din Fenomenolojisi disiplini Mezhepler Tarihi’ne yardımcı olur. Genel olarak dinî ilimler, kendi disiplinlerinin konu ve yöntemlerine göre dinî verileri çalışırlar. Fakat söz konusu verilerin temel özleriyle ilgilenmezler.

Kişinin mezhep ve cemaati ile aynileşmesi, inancında müteassıplaşması, grubundan olmayan diğer müminleri ötekileştirmesi, bazen şiddete yönelmesi gibi vakıalar Din Psikolojisi’nin ilgi alanı içerisindedir.

Din Fenomenolojisi

Mezheplerin inançlarına ait kavramların, terminolojik bakiyelerin, geleneklerin, ritüellerin yani fenomenlerin incelenmesinde Din Fenomenolojisi disiplini Mezhepler Tarihi’ne yardımcı olur. Genel olarak dinî ilimler, kendi disiplinlerinin konu ve yöntemlerine göre dinî verileri çalışırlar. Fakat söz konusu verilerin temel özleriyle ilgilenmezler. Bu temele iniş ameliyesi Din Fenomenolojisi’nin ilgi alanıdır. Bu disiplin, dinleri veya mezhepleri diğerleri ile karşılaştırmaya kalkışmaz. Tasvirci bir yöntem kullanmaz. Benzer olay ve olguları (fenomenleri), ortaya çıktıkları dinler, mezhepler veya diğer dinî yapılar içinde bulur, çıkarır, onları biraraya getirerek gruplar halinde ele alır, mukayeseler yapar ve böylelikle onları anlamaya çalışır.

Makâlât bu terimler arasında sık karşımıza çıkanlardan birisidir. Bu sözcüğün tekili olan makâle, fikir, söz, kanaat, inanç manalarına gelmektedir. Mezhepler Tarihi yazıcılığı, her grup mensubunun kendi görüşlerini savunması ve diğer görüşleri eleştirmesi şeklinde başlamış, bu gayeyle yazılan ve türünün ilk örnekleri olan küçük hacimli eserlere makâlât denmiştir.

73 şubeli tasnif sistemi

Mezhep ve dinîgrupları konu edinen klâsik kaynaklarımız, bu yapıları çeşitli sistemler kullanarak sınıflandırmışlardır. Fakat söz konusu tasnif girişimleri, isimlendirme yöntemlerinde olduğu gibi beraberinde bazı problemleri getirmiştir. Bunların başında 73 şubeli tasnif sisteminden kaynaklanan problemler gelmektedir.
Herşeyden önce, isimlendirme sorunlarını belirtirken değindiğimiz gibi, tarihi gerçeklikleri olmayan mezhep isimlerinin sayıyı 72’ye tamamlamak için icat edildiğini görülmektedir. Ana mezhep ve onun alt gruplarının kaç adet oldukları hususunda her bir kaynağın farklı sayılar vermesi, 73 şubeli tasnif sisteminin tamamen subjektif bir zemine oturduğunu göstermektedir. Ayrıca, kendi dönemlerinden sonra çıkacak olan mezheplerin 73’lü sistemi bozacağı gerçeği karşısında müelliflerimiz, tatmin edici izahlar yapmamaktadırlar.

Hacı Bektâş Velî, Yunus Emre gibi düşünürler dinî yaşantılarında, irşat ve tebliğ faaliyetlerinde yetmiş iki millet kavramını öncelemişler, bu kavramı dışlamacı yönü ile değil kuşatıcı özelliğiyle kullanmaya özen göstermişlerdir.

Ehl-i furkat

Olumsuz kavram olan ehl-i furkat, mezhep ve grupların ayrılıkçı özelliklerini, fırkalaşma eğilimlerini öne çıkartmaktadır. Ehl-i Sünnet ifadesine eklenen cemaat kelimesi ve genel olarak ehl-i cemaat kavramı ise ayrılıkçılığı ve fırkalaşmayı değil, bütünleşmeyi, cemaat halinde birlik ve bereberlik içinde olmayı anlatmak istemektedir.

Kelam ilmi gözettiği gayeler bakımından “kesin deliller kullanmak ve vaki olacak şüpheleri gidermek suretiyle dinî inanç esaslarını ispata kudret kazandıran bir ilim dalı” olarak tanımlanmaktadır.

Ebû’l-Hasan el-Eş‘arî, İslâm mezheplerini ve
onların görüşlerini tanıttığı meşhur eserine “İslâm’a mensubiyeti olanların
fikirleri” anlamında Makâlâtü’l-İslâmiyyîn adını vermiştir

Nevbahtî’nin Fıraku’ş-Şî’a (Şiî Gruplar) adında ve daha sonra yazılan Bağdâdî’nin el-Fark
beyne’l-Fırak (Gruplar Arasındaki Farklar) isimli kitabında, eser başlığı olarak bu terim tercih edilmiştir.

Taşköprüzâde bugünkü İslâm Mezhepleri Tarihi’nin karşılığı olarak “ilâhî akîdelere ilişkin bâtıl mezhepleri kaydetmekle ilgilenen bir ilimdir” şeklinde tanımladığı ilim dalına İlmu Makâlâti’l-Fırak ismini vermiştir.

Mezhep isimlerinin bir kısmı muhalifler tarafından aşağılama kastıyla
konulmuş isimlerdir. Şiî kelamcı Ebû Ca’fer el-Ahvel’in takipçilerine
verilen Şeytâniyye ismi, düztaban (eftah) olduğu bildirilen Abdullah b.
Ca’fer Sâdık’ın takipçilerine verilen Eftahiyye ismi, Ğurâbiyye
(Kargacılar) ve Zemmiyye gibi isimler bu türden isimlerdir, muhalifler ya
da sonraki müelliflerce konulmuşlardır ve birçoğunun kendi zamanlarında
bir gerçekliği bulunmamaktadır.

....Mevlâna Celâleddîn Rûmî’nin (v. 672/1273), “Biz pergel gibiyiz. Bir ayağımız şeriatta sağlamca  durur, öteki ayağımız yetmiş iki milleti dolaşır” sözü aynı anlayışı ifade etmektedir.

Osmanlı ülkelerinde etkili diğer bir tarikat olan Kâdirîlik de benzer bir duyarlılığa sahipti. Zira tarikatın kurucusu olan Abdülkâdir Geylânî’nin (v. 561/1161) el-Gunye adlı kitabında
‘yetmiş üç fırka hadisi’ çerçevesinde güçlü bir Ehl-i Sünnet-Ehl-i Bidat
ayrımı yapılmaktaydı

Farklı din, mezhep, fırka ve felsefî ekolleri tanımak, onların düşüncelerini tanıtarak ikazda bulunmak, bunları nakil ve akıl zemininde çürütmek amacıyla en fazla eser üretenler Mu‘tezile âlimleri olmuştur. Cafer b. Harb (v. 236/850), Verrâk (v. 247/861), Câhız (v.
255/869), Zurkân (v. 278/891), Hayyât (v. 300/913 civarı) ve Belhî (v.
319/931) bunlar arasında öne çıkan isimlerdir.

Dönemin müelliflerinin çoğunluğu Sünnî kelamcılardır. Bunlar arasından Mekhûl en-Nesefî’nin (v.318/930) er-Red ‘ale’l-Bida’daki metodunu izleyen Hanefî-Mâturîdî yazarlar, diğerlerine nispeten daha muhafazakâr, normatif ve reddiyeci bir üslup benimsemişlerdir.

Râzî, İtikâdâtü Fıraki’l- Müslimîn ve’l-Müşrikîn adlı kitabında ‘yetmiş üç fırka hadisi’ni merkeze almıştı. Fakat bir yenilik yaparak mezheplere ilaveten ‘Ahvâlü’s-Sûfiyye’
başlığı altında sapkın addettiği altı tasavvufî akımı sıralamış ve haklarında
kısa malumat vermişti. Şirvânî (v. 1036/1627) ve Akkirmânî (v. 1174/1760)
gibi bazı Osmanlı müelliflerinin de aynı usulü takip ettiklerini görmekteyiz