İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ

Sınırların genişlemesi sebebiyle başka medeniyetlerle karşılaşmak

İnsanın yetiştiği ortam, yaşadığı zaman dilimi, karşılaştığı psiko-sosyal problemler, muhatap olduğu insanlar din anlayışının şekillenmesinde kilit rolü üstlenmektedir. Bu durum, tek bir konuda bile birbirinden farklı çok sayıda görüş ayrılıklarının, farklı yorum biçimleri ve tutumlarının oluşmasına yol açabilmektedir.

Yapılan bazı savaşların insanların din algılarını etkilemesi 

Savaşların etkisiyle insanların din algısının değişmesi, sosyo politik faktörler başlığında incelenir. İnsanın yetiştiği ortam, yaşadığı zaman dilimi, karşılaştığı psiko-sosyal problemler, muhatap olduğu insanlar din anlayışının şekillenmesinde kilit rolü üstlenmektedir. Budurum, tek bir konuda bile birbirinden farklı çok sayıda görüş ayrılıklarının, farklı yorum biçimleri ve tutumlarının oluşmasına yol açabilmektedir. Bu nedenle diğer örnekler insan tabiatından kaynaklanan faktörlere örnektir.

Benî Sa'ide gölgeliği

Hz. Ebubekir Benî Saide Gölgeliğinde halife seçilmiştir.

Kur'an'ın mahluk olup olmadığı

İmamet, iman-amel ilişkisi, büyük günah, küfür, mürtekib-i kebire gibi konular etrafında şekillenen münakaşa ortamı çeşitli mezheplerin ortaya çıkmasında önemli rol oynadı. Kur'an'ın mahlukiyeti meselesi Allah'ın sıfatları konusundaki yorum farklılığından ortaya çıkmıştır

Tahkimin doğru bir karar olduğunu

Hz. Ali’yi tahkime zorlayanlar, bunu yapmakla günah işlediklerini, fakat bu günahlarından tevbe ettiklerini, Hz. Ali’nin de tevbe etmesi gerektiğini ileri sürdüler. Daha da ileri giderek Hz. Ali’yi hakem tayin ettiğinden dolayı küfürle suçladılar. Hz. Ali'yi tahkime zorlayan grup sonrasında tahkimle ilgili olumlu hiç bir şey söylememişlerdir.

Cemel savaşına Hz. Aişe, Zübeyr, Talha katılmışlardır.

Mücessime ve Müşebbihe denilen mezhepler, müteşabihat olarak adlandırılan ayetleri zahiri anlamları doğrultusunda yorumlamışlardır.

Mutezile ve İsmailiyenin ortaya çıkışında yabancı kültürlerden yapılan tercümeler etkili olmuştur.

Halifelik seçimi için ilk girişimde bulunanlar Medineli Ensardır

Bu tepkilerin arasında Hz. Ömer'in katillerini bulmak için girişimde bulunmaması gibi bir sebep yoktur

Müteşabihât olarak adlandırılan ve ne anlama geldiği hususunda doğrudan değerlendirmede bulunmanın mümkün olmadığı ayetler pek çok farklı yorumun ortaya çıkmasına sebep olmuştur. “Allah’ın eli”, “Allah’ın yüzü”, “Allah’ın arşa istiva etmesi” gibi anlamı kapalı ifadeler farklı değerlendirmelere konu olmuş ve bu çerçevede farklı mezhebi tutumların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Örneğin Mücessime ve Müşebbihe olarak adlandırılan mezhepler, bu ayetleri zahiri anlamları doğrultusunda yorumlamış ve Allah’a insanlardakine benzer tarzda uzuvlar nispet etmişlerdir. Doğru cevap A’dır.

Bunun en tipik yansımalarını Haricîlik’te ve Şiîlik’te görebilmek mümkündür. Hariciler Hz. Ali’yi kötülemek için ayetlerden deliller getirmeye çalışırken, Şiiler de yine onu ve diğer imamların üstünlüğünü ortaya koymak için Kur’an ayetlerine müracaat etmişlerdir. Klasik İslâm mezheplerinin yanı sıra son dönemde ortaya çıkan, Ahmedîlik, Bâbîlik, Bahâilik gibi yeni mezhep ve dinlerin bile yaklaşımlarını Kur’an’a atıfta bulunarak doğrulamaya çalışmaları, nassların mezheplerin ortaya çıkışındaki rolünü ortaya koyması bakımından önemlidir.  Doğru cevap C’dir.

Bölgede dini açıdan Yahudilik, Hıristiyanlık, Mecusilik ve Putperestlik hâkim inanma biçimleriydi. Doğru cevap B’dir.

Kabile kültü içerisinde yaşamaya alışık pek çok bedevi için şehir yaşamı ekonomik, siyasi ve kültürel açılardan sorunlarla doluydu. Hayatın kesin ve katı çizgilerle belirlendiği bir yaşama biçimine ve kültürüne sahip olan yeni sakinler için bu durum zaman zaman oldukça bunaltıcı olabiliyordu. Bu bir anlamda hızlı ve baş döndürücü bir kültür değişimiydi ve yeni duruma intibak sorununu beraberinde taşıyordu. İslâm düşüncesinde ortaya çıkan siyasi ve itikâdî ilk mezhep olan Hariciler, yeni duruma intibak edememenin en somut örneğini oluşturdular. Doğru cevap D’dir.

Daha sonra mezhepleşecek olan Şiîlik, Hz. Ali’nin Hz. Peygamber’in sağlığında iken nass ve tayin yoluyla halîfe olarak atandığını, Hz. Ebû Bekir’in ise ona ait olan halîfelik hakkını gasbettiğini ileri sürmüştür. Şiîler’e göre Hz. Peygamber’in halefi olması gereken kişi, Ehl-i Beyt’ten olan Hz. Ali’ydi. Nitekim Hz. Muhammed, Ğadîr-i Hum denilen yerde ashâbını toplayarak, Hz. Ali’nin kendisinin vasîsi olduğunu dile getirmiş ve Hz. Ali’nin halîfeliğine işaret etmişti. Ancak Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer bir oldubittiye getirerek onun hakkını gasbetmişlerdi. Onların bu tavrı yalnızca Hz. Ebû Bekir ile sınırlı kalmadı; Hz. Ömer ve Hz. Osman’ı da gâsıb olarak değerlendirdiler. Doğru cevap E’dir.

Ölmeden önce kendisine devlet başkanının kim olacağı sorulmasına karşın, Hz. Ömer doğrudan bir isme işaret etmedi; bunu Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Talha, Hz. Zübeyr, Hz. Sa‘d b. Ebî Vakkâs ve Hz. Abdurrahman b. Avf’tan oluşan altı kişilik bir şura heyetine havale etti. Abdurrahman b. Avf’ın başkanlığını yaptığı heyette, Hz. Osman’ın halîfeliği üzerinde karar kılındı. Onun halîfe oluşu Müslümanların ittifakıyla gerçekleşti. Hz. Osman en uzun süre halîfelik görevinde kalan kimse oldu. Doğru cevap C’dir.

Gerek genel tarih kitaplarında gerekse Mezhepler Tarihi kaynaklarında Hz. Osman döneminde yaşanan siyasi ve sosyal kargaşanın baş sorumlusu olarak, Sebeiyye diye anılacak olan fırkanın kurucusu kabul edilen Abdullah b. Sebe gösterilmektedir. Buna göre o, Hz. Osman’a karşı halk tabanında oluşan öfkeyi ve öldürülmesine kadar varan isyan hareketini örgütleyen kimsedir. Bu amaçla Mısır, Kufe ve Basra’da yönetim aleyhinde faaliyetlerde bulunmuş, önemli bir taraftar kitlesi edinmiş ve mektuplar yoluyla da isyan hareketini yönlendirmiştir. Doğru cevap D’dir.

Bu süreçte en önemli gelişme, başlarında Hz. Aişe ile şura heyetinden Talha ve Zübeyr gibi seçkin sahabîlerin de bulunduğu bir kesimin, halîfeye karşı birleşmesiydi. Kufe ve Basra gibi çevre şehirlerden de bu muhalif harekete destek geldi. Teşkil edilen muhalefet ordusu Basra’ya gitti, şehri ele geçirdi ve Hz. Ali’nin valisini şehirden çıkarttı. Hz. Ali de tabii olarak duruma el koymak isteyince 35/656 yılında Hz. Ali ordusuyla muhalefet ordusu Basra’da karşı karşıya geldi. Her iki kesimin de amacı savaşmak değildi; nitekim Hz. Osman’ın katillerinin bir an önce bulunup cezalandırılması konusunda bir uzlaşı sağlandı ve sulh tesis edildi.
Gece yarısında ise beklenmeyen bir gelişme oldu. Her iki kesimin taraftarları arasında, karşı tarafın baskında bulunduğu yönünde bir şayia yayıldı. Kaynaklar, bu şayianın sorumlusu olarak Abdullah b. Sebe’yi yahut iki tarafı savaştırmak isteyen bazı Emevîleri göstermektedir. Sonuçta her iki kesim de bu provokasyonun neticesinde, ne olduğunu anlayamadan kendilerini bir savaşın içinde buldular. Talha ve Zübeyr gibi birçok sahabînin şehit olduğu Cemel Savaşı, Hz. Ali ve taraftarlarının lehinde sonuçlandı. Hz. Ali’nin Basra ve Kufe gibi eyaletleri kontrolü altına almasına ve otoritesini iyice güçlendirmesine imkân verdi. Suriye dışındaki tüm bölgeler Hz. Ali’ye biat etti. Doğru cevap B’dir.

Sıffin Savaşı İslam tarihi açısından en önemli ve kanlı savaşlardan biridir. İslam'ın yayılmaya başladığı dönemlerde 4 halifeden sonuncusu olan Hz Ali ve onun karşısında duran Muaviye orduları arasında yaşanan Sıffin Savaşı 657 yılında meydana gelmiştir.

Ancak Hz. Ali için aynı şey geçerli değildi. Taraftarları ikiye bölündü. Hz. Ali’yi tahkime zorlayanlar, bunu yapmakla günah işlediklerini, fakat bu günahlarından tevbe ettiklerini, Hz. Ali’nin de tevbe etmesi gerektiğini ileri sürdüler. Daha da ileri giderek Hz. Ali’yi hakem tayin ettiğinden dolayı küfürle suçladılar. “Hüküm (hakemlik etmek) ancak Allah’ındır” sloganı altında toplanan ve Hz. Ali’ye cephe alan bu topluluk, İslâm tarihinde Haricîler olarak adlandırıldı. Hz. Ali, Nehrevan denilen yerde onların üzerine yürüdü ve pek çoğunu öldürdü. Ancak hicretin 40. yılında (m. 661) yine onlardan birisi olan Abdullah b. Mülcem tarafından şehit edildi. Böylelikle yaklaşık otuz yıl süren dört halîfe dönemi sonlanmış oldu. Doğru cevap E’dir.