İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ

İlk Mürciî fikirlerin oluşum dönemi Abdullah b. Ömer’in hayatının sonlarına doğru (60/680) başlamıştır.

Kaderiyye inançları el-Cühenî'den sonra, Halife Hişam b. Abdülmelik döneminde Geylân ed-Dımeşkî tarafından daha sistemli bir biçimde savunuldu.

Sözlükte "ayırmak, uzaklaştırmak" anlamındaki “a-z-l” kökünden sıfat olan
mu‘tezile kelimesi "uzaklaşan, ayrılıp bir köşeye çekilen" demektir.

Mu‘tezilî fikirlerin ortaya çıkışında birbirine paralel iki faktörün etkili olduğunu söylemek mümkündür: 1. Mürtekib-i kebîre, Allah'ın sıfatları, iradî fiiller, Kur'an'ın mahlûk oluşu gibi tartışmalar üzerindeki iç siyasî ve fikrî ihtilâflar. 2. Varlığın mahiyeti, cevher, araz, hareket, sükûn gibi konular üzerindeki dış felsefi etkenler.

Teoride ferdin hürriyetini savunan Mu‘tezile, uygulamada baskıcılığa destek vermesi nedeniyle çöküşe sürüklenmeye başladı. Neticede “cüz’ün lâ yetecezzâ”, “ma'dûmun şey olup olmaması”, “cevher ve arazların fenâ ve bekâsı” gibi dinin aslından olmayan felsefi meselelerde birbirlerini tekfir etmeye başladılar. Öte yandan Mu‘tezile'den ayrılan İbnü'r-Râvendî'nin Şîa'ya katılması, bilhassa İmam Mâtüridî ile İmam Eş‘arî'nin Sünnî kelâm ekollerini ortaya çıkarmaları Mu‘tezile için ağır bir darbe olmuş, bundan sonra Mu‘tezile zaman zaman kendini toparlamışsa da varlığını uzun süre devam ettirememiştir.

Basra okulunun ilk temsilcisi, aynı zamanda mezhebin kurucusu kabul edilen Vâsıl b. Atâ'dır.

Soruda ifade edilen görüş haricilerdir.

Büyük günah işleyenin durumu ebedi cehennemliktir anlayışı mürcie anlayışı ile uyuşmaz

İbadilere göre "mürtekib-i kebire" nimet küfrü adını verdikleri bir duruma düşmüştür.

Mutezilenin tevhid görüşü Allah'a sıfatları izafe etmeme anlayışıyla ilgilidir. dolayısıyla Kur'an kelam sıfatının tecellisidir ilkesini kabul etmeyip Kur'an'ın mahluk olduğunu savunmuşlardır.

Hz. Ali'den uzaklaşan ve yönetime karşı ayaklanarak cemaatten çıkanlar” anlamında kullanmışlardır. Şehristânî’ye göre, toplumun görüş birliği ile arasından seçtiği ve hak’tan ayrılmayan imama karşı ayaklanan her insan hâricî ismiyle anılır. (Şehristânî, 2005, s.109) Ona göre söz konusu ayaklanmanın veya baş kaldırmanın, ilk halîfelere veya onları takip eden herhangi bir devirdeki imamlara karşı olmasında bir fark bulunmamaktadır. Yine rivayetlerde yer alan ve muhalifleri tarafından Haricîler hakkında kullanılan diğer bir isim de "dinden çıkmışlar" anlamında Mârika’dır.

Muhalifleri tarafından Haricîler hakkında kullanılan diğer bir isim de "dinden çıkmışlar" anlamında Mârika’dır.

Günah işlemekten özenle sakınıyorlardı. Bu nedenle etraflarında işlenen günahlara tepkisiz kalamıyorlar, tövbe talebinde bulunuyorlar veya şiddetle müdahale ediyorlardı.

Abdullah b. İbâd, Câbir b. Zeyd el-Ezdî'nin ılımlı fikirlerinden ilham alarak, Basra'dan çıkan müfrit Haricî topluluklarına katılmamış, aklıselîmin ve sünnetin sınırları çerçevesinde kalmak isteyenleri kendi etrafında toplamış, isyan hareketine karışmaksızın Basra'da kendi halinde sakin bir hayat yaşamıştır. Ebû Ubeyde isimli reisleri de Basra İbâdîleri’ni dikkatle yönetmiş, etrafında toplanan öğrencileri İbadiyye fırkası öğretileri doğrultusunda yetiştirerek onları birçok bölgeye davetçi olarak göndermiştir. “Taşıyıcılar” ya da “naklediciler” anlamında "hameletü'l-ilm" veya "nakaletü'1-ilm" adı verilen bu davetçi gruplar, İbâdiyye'nin Mağrib, Yemen, Hadramut, Uman ve Horasan'a yayılmasını sağlamıştır.

Mürcie, siyasî ve itikadî bir fırka olarak büyük günah işleyenlerin durumlarını Allah'a bırakıp, manevî sorumlulukları hakkında düşüncelerini açıklamayan topluluklara verilen ortak bir isimdir. Ayrıca Mürcie kavramı "amelleri niyet ve inançtan sonraya bırakan", "büyük günah işleyenlere ümit veren" veya "imanı sırf dille ikrardan ibaret gören" şeklinde de tanımlanmıştı

Allah'ın zâtında, sıfatlarında ve fiillerinde bir ve tek olduğunu kabul etme anlamına gelen tevhid, usûl-u hamsenin temelini teşkil eder. Yeryüzünde tevhidi savunan yegâne mezhebin kendileri olduğunu iddia ederler. Mu‘tezile mensuplarının tevhid konusuna yaptıkları bu vurgu, onların özellikle Allah’ın sıfatlarıyla ilgili duyarlılıklarından kaynaklanmaktadır.

Gelecekte bir kimseye bir faydanın ulaştırılacağını veya ondan bir zararın giderileceğini bildiren habere va'd, onun bir zarara uğrayacağını yahut bir faydadan mahrum bırakılacağını içeren habere de vaîd denir. Allah'ın va'd ve vaîdinde durmaması, verdiği haberin vakıaya uygun olmaması söz konusu değildir

Bu esas, büyük günah işleyen kişinin, küfrü gerektiren bir inkârda bulunmadığı için kâfir olmayacağı, fakat işlediği günah sebebiyle de imanda kalamayacağı, bu ikisi arasında bir yerde bulunacağı şeklinde açıklanmaktadır. Mu‘tezile bu kişiyi fâsık diye nitelemektedir. Fâsık tövbe etmeden öldüğü takdirde ebediyen cehennemde kalır.

Mu‘tezile’nin yayıldığı bölgeler daha çok Basra, Şam, Kufe, Horasan, Yemen, Taberistan ve Mağrib'dir. Abbasîler devrinde Basra ve Bağdat, Mu‘tezile'nin faaliyetlerine merkez olmuş, buralarda yetişen davetçiler İslam aleminin değişik yerlerine gönderilmiştir. Mu‘tezilî şair Safvân el-Ensârî bir kasidesinde bu davetçilerin hizmetlerini anlatır ve onların doğuda Çin’e, batıda Mağrib-i Aksâ'ya kadar gittiklerini söyler

Nimet küfrü halinde olan Müslümanın canı, malı, ırzı diğer Müslümanlara haramdır. Bu dünyada dinden çıkaran küfür ise, bilinen manasıyla Allah’ı, O’nun birliğini, nübüvveti, Kur’an’ı inkar manasında “şirk küfrü”dür. Bu küfür üzere olan insanlarla emr bi’l-maruf uyarınca bu dünyada mücadele edilir. Bu görüşüyle İbâdiyye, el-menzile beyne’l-menzileteyn teorisini savunan Mu‘tezile mezhebiyle benzeşmektedir.