İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ

Şîa’nın en büyük kolunun İmâmiyye olduğu düşünüldüğünde ve söz konusu fırkanın tarihte üstlenmiş olduğu rolü ve önemi, günümüzde Şîa teriminin ilk çağrışımının İmâmiyye olmasına tekabül eder. İmâmiyye, İran nüfusunun üçte ikisinden fazlasını oluşturmaktadır ve bu ülkenin resmi mezhebi durumundadır. İran’da, eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanı sıra, siyaset ve hatta toplum hayatının bütününde Şiî ulemânın söz sahibi olması, bu mezhebe olan ilgiyi daha da artırmıştır.

Bu mezhebe, Hz. Peygamber’in vefatından sonra halîfe-imam olarak on iki imamı kabul ettiklerinden dolayı İsnâaşeriyye (on ikiciler/on iki imamcılar); imamlara inanmayı imanın şartlarından saydıkları için İmâmiyye; hem itikat hem de ibâdet ve muâmelatta İmam Cafer Sâdık’ın görüşlerine dayandıklarından dolayı Caferiyye; on ikinci imamın gelişini beklemeleri sebebiyle Ashâbu’l-intizâr (bekleyiciler) ve on ikinci imam için çokça kullanılan kâim (hayatta olan, var olan) ünvanına nisbetle Kâimiyye de denmiştir. Muhalifleri ise mezhebi, Râfıza ya da Râfiziyye diye anmışlardır.

Hz. Hüseyin’in ölümünden sonra ortaya çıkan siyasî içerikli Şiî temâyüller farklı istikamette gelişmiştir. Bir kısmı Hz. Ali’nin Hz. Fatıma soyuna, bir kısmı Muhammed b. el-Hanefiyye gibi Ali’nin Fatıma’dan olmayan çocuklarına, diğer kesimi de başta Abbasîler olmak üzere tamamıyla Ali soyundan olmayıp da dedesi Abdulmuttalib’in soyundan gelenlere lider gözüyle bakıyordu. Ancak bu kesimler arasında belirleyici olanı, Muhtar es-Sekafî hareketinden başlayarak, önce İbnü’l-Hanefiyye soyunu, ardından, İbnü’l-Hanefiyye’nin oğlu Ebû Haşim’in vasiyetine dayanarak başta Abbasîler olmak üzere Ali soyunun dışındaki bazı Haşimîler’in imamlığını tanıyan ve birçok bağımsız grubu içeren aşırı kanattı. Tarihi kaynaklara göre, Kerbela faciasında Ömer bin Sa’d, feci bir savaş neticesi şehit edilen Hüseyin’in başını kestirerek bütün Ehli Beyt ile birlikte Şam’a halife Yezid’e göndermiştir. Bu yüzden, Sa’d bin Ebî Vakkas’ın oğlu Ömer bin Sad soyu, Hz. Hüseyin’in ölümünden sonra ortaya çıkan siyasî içerikli Şiî temayüllerin lider gördükleri halef soylardan biri olamaz.

A seçeneğinde, 132/750 yılında Abbasîler’in iktidara gelip Alioğuları’nı yönetimden dışlamalarıyla birlikte safların değişmesinden sonra olan olaylar anlatılmıştır. B seçeneğinde, Şîa’nın erken dönemlerinde siyasete doğrudan karışmayan Cafer Sâdık’ın fikirleri etrafında, kelamî ve fıkhî meselelerle ilgilenen ve onlara aklî çözümler üretmeye çalışan bir halka şekillenmeye başlandığından, ancak bu halkanın içinde yer alanların tamamı, insicamlı bir bütünlük arzetmediği ve sonraları birbirinden farklı düşünen kimselerin ortaya çıktığı dile getirilmiştir. C seçeneğinde, Sâdık’ın oğlu Musâ Kâzım döneminde İmâmiyye mezhebinin teşekkülünde ele alınan meselelere değinilmiştir. D seçeneğinde, Abbasî halifesi Memun’un, Ali Rızâ’yı veliaht olarak tayin etmesiyle Memun dönemi ve daha sonraki tartışmaların, Şiî imâmet nazariyesinin olgunlaşmasını ve İmâmiyye çizgisinin aşırı (ğulât) fırkalardan ayrılmasını ve daha mutedil bir yapı kazanmasını sağlayacağından bahsedilmiştir ki, bu dönemden sonraları da küçük yaştaki halefler sorunları baş göstermiştir. E seçeneğinde de, Hasan el-Askerî’nin ölümünden sonraki haleflik sorunlarından yani, Askerî’nin, göz önünde olan bir oğlu bulunmadığı için kendisine bir halef tayin etmeden hicri 260 yılında Samarra’da vefat etmesinin doğurduğu sonuçlardan bahsedilmiştir.

On iki imamın her birinin isimleriyle anıldığı ilk rivayetin, Ali b. İbrahim el-Kummî’nin (ö. 307/919) Tefsîr’inde olduğu anlaşılmaktadır. Bu ve buna benzer rivayetlerden, on iki imam rivayetlerinin gaybetten önce de gündeme gelmiş olabileceği, ancak on iki imamın her birinin isimleriyle anıldığı rivayetlerin, ilk olarak hicri 290’lı yıllarda tedavüle girdiği anlaşılmaktadır. İmâmî rivayetlerin büyük bölümü Kum ve çevresinden çıktığı için, uzak bölgelere ulaşması hayli zaman almış olabilir. On iki imamla ilgili rivayetler, Küleynî’nin Usûlü’l- Kâfî adlı eseriyle karar bulmuştur. Küleynî ve kısmen de Ali b. İbrahim el- Kummî, kendilerine göre imamların sayısının şüpheye yer bırakmayacak şekilde on iki olduğunu her yönüyle ele almışlardır. Aynı rivayetler daha sonra Numânî, Sadûk ve Tûsî gibi alimler tarafından tekrar kayda geçirilmiştir.

Hz. Ali, Ehl-i Sünnet’e göre Hulefâ-i Râşidîn’in dördüncüsü, Şiîlere göre ise ilk imamdır. Hz. Hasan (ikinci imam), babası Hz. Ali’nin vefatı üzerine, bir rivayete göre aynı gün, bir rivayete göre de iki gün sonra, 37 yaşında iken Kufe’de gerçekleşen biatla hilâfet makamına geçmiştir. Hasan’ın ölümüne kadar ağabeyine tabi olarak, onun Muaviye ile yaptığı şartlara bağlı kalan Hz. Hüseyin (üçüncü imam), Muaviye’nin ölümünden sonra oğlu Yezid’e biat etmemiştir. Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilen büyük oğlu Ali’den (Ali Ekber) ayırmak için Ali Asgar diye de anılan Ali b. Hüseyin’in lakabı, “ibadet edenlerin süsü” anlamında Zeynelâbidîn’dir (dördüncü imam). Kerbela Olayı’ndan sonra hayatının geri kalan kısmını Medine’de ilim, ibadet ve insanlara hizmetle geçirmiş, siyasete karışmamayı tercih etmiştir. 3 Safer 57/16 Aralık 676’da Medine’de dünyaya gelen ve İmâmiyye tarafından beşinci imam olarak kabul edilen Muhammed b. Ali, babası gibi siyasetten tamamen uzak kalmış ve kendisini ilme vakfetmiştir. On iki imam arasında, literatürde kendisinden en çok bahsedilen kişi olan Cafer Sâdık, 80/699 veya 83/702 yılında Medine’de doğmuştur. (altıncı imam)

4/10. asrın son çeyreğine doğru Şiî toplumu, alim ve fakihleri imamın genel temsilcileri gibi görmeye başladı. Onların otoritesi imamın karizmasına eşit olmamakla birlikte, onlar akide ve fıkıhla ilgili konularda imamın sözcüleri olarak kabul edildiler. Böylece ulemâ, imâmet müessesesinin yerinin doldurulamayacağı gerçeğine rağmen, ortaya çıkan zaruretten dolayı imamın nâibleri konumuna yükseldi. Kısacası imamın gaybetinden sonra Küçük Gaybet döneminde, niyâbet-i hâssa (imamın özel temsilcisi olma) prensibine dayanarak sefîrlerin üstlendiği liderlik görevini, her ne kadar imamla doğrudan teması olmasa da niyâbet-i âmme (imamın genel temsilcisi olma) esasından hareketle Şiî ulemâ devralmış oldu. Böylece ortaya çıkan zorunluluğun tabii bir neticesi olarak gaybet döneminin en önemli özelliklerinden birisi, liderliğin imamlardan ve onların özel temsilileri olan sefîrlerden Şiî ulemâya geçmiş olmasıdır.

İmâmiyye ulemâsı, Muhammed b. Hasan el- Askerî’nin beklenen mehdî ve kaybolduktan sonra ortaya çıkıp dünyayı ıslah edecek kişi olduğu konusunda, kendi anlayışına göre Kur’ân, sünnet ve imamların sözlerinden birçok delil ortaya koymuştur. Mehdî’yi, onun dört sefîrinin dışında hemen hemen hiç kimsenin görmediği ifade edilmektedir. Gaybete girmenin peygamberlerin sünneti olduğunu belirten İmâmiyye’ye göre, yukarıda verilen şıkların hepsi, Mehdî’nin gaybetinin gerekçelerindendir.

Ehl-i Sünnet ve Mutezile’den istifade etmeyen Ahbârî ekolü, Usûlî ekolün şerî esaslar olarak kabul ettikleri Kitap, Sünnet, icmâ ve akıl delillerinden sadece Kitap ve Sünnet’i, hatta sadece imamların ahbârını nihaî delil olarak kabul etmiştir. Kısacası bunlar, ahbâr ve rivayetlere karşı bakışlarından dolayı bu ismi almışlardır. Safevîler döneminde ahbârîliği sistemleştirip müstakil bir ekol haline getiren Muhammed Emin Estarâbâdî (ö. 1033/1624) ise ahbârîleri, masum (günahsız) imamları takip edip aklın hataya düşebileceği her konuda onların ahbârına sarılan kimseler olarak vasıflandırmaktadır. İctihadı reddeden Ahbârî ekolün Şiî düşüncesine getirdiği donukluğu ve taklit ruhunu izale etmeye çalışan Usûlî ekol ise, ahbârın bütün şerî hükümlerin kaynağı olamayacağı ve her asır ve zamanda toplumun bütün ihtiyaçlarına cevap veremeyeceği kanaatindedir.

Allah’ın, ölenlerin bir bölümünü öldükleri surette dünyaya getireceğine, böylece bir insan kesiminin yükseltileceğine, bir insan kesiminin de alçaltılacağına, hak sahibi insanların haklı olduklarının, zâlimlerin ise haksız bulunduklarının meydana çıkacağına inanılan İmâmiyye itikadî görüşe, Rec’at (dönüş) denir. Rec‘atin, Şîa inancının esas unsurlarından olduğunu ve buna inanmayanın Şiî olmadığını söyleyenler de vardır. Ehl-i Sünnet, rec‘ati kabul etmemektedir. Halbuki İmamiye’ye göre, rec‘ate inanmak ne tevhîd inancına zıddır, ne de nübüvvet inancına; hatta bu iki inancı kuvvetlendirir. İmâmiyye Şîası’nda rec‘at anlayışının temel güdüsü, zulme uğrayan Ehl-i Beyt mensuplarıyla onlara zulmedenlerin, on ikinci imamın ortaya çıkması döneminde diriltilip tekrar dünyaya gönderilmesi ve ardından Ehl-i Beyt düşmanlarından intikam alınmasını gösterme çabasıdır.

Bu mezhebe, Hz. Peygamber’in vefatından sonra halîfe-imam olarak on iki imamı kabul ettiklerinden dolayı İsnâaşeriyye (on ikiciler/on iki imamcılar); imamlara inanmayı imanın şartlarından saydıkları için İmâmiyye; hem itikat hem de ibâdet ve muâmelatta İmam Cafer Sâdık’ın görüşlerine dayandıklarından dolayı Caferiyye; on ikinci imamın gelişini beklemeleri sebebiyle Ashâbu’l-intizâr (bekleyiciler) ve on ikinci imam için  çokça kullanılan kâim (hayatta olan, var olan) ünvanına nisbetle Kâimiyye de denmiştir. Muhalifleri ise mezhebi, Râfıza ya da Râfiziyye diye anmışlardır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Bedâ inanışı, İmâmiyye’de, Sâdık’ın oğlu İsmail yüzünden ortaya çıkmıştır. Rivayete göre Sâdık, önce oğlu İsmail’in imâmetinden söz etmiştir. Ancak İsmail’in, kendi sağlığında ölmesi üzerine, İsmail hakkındaki ilk iradenin Allah tarafından değiştirildiğini söylemesi, bedâ inanışının esasını teşkil etmiştir. İmâmiyye’ye göre, “Allah dilediğini siler; dilediğini sabit
kılıp bırakır” (er-Râd, 39). Böylece Allah, maslahata uygun tarzda izhar ettiği şeyi, sonra imha edip ayrı bir tarzda izhar edebilir.

Takiyye de, İmâmiyye’nin diğer mezheplerle ihtilaf yaşadığı konulardan birisidir. Gerçi takiyye çoğu mezhebin kabul ettiği bir görüştür; çünkü “korunmak, sakınmak” demek olan takiyye, elinde kuvvet ve iktidar bulunan kâfir ve zâlimlerin canlar ve mallar üzerindeki tehditlerinden sakınmak için tecviz edilmiştir. Buna göre insan, can ve malını kurtarmak için, hakikatte sahip olduğu görüş ve inancını saklayabilir veya aksini izhar edebilir. Şîa, siyasî baskılardan korunmak ve masûm kabul ettiği imamların kendi iddialarına uymayan söz ve fiillerine inandırıcı açıklamalar getirebilmek için bu ilkeye başvurmuştur. Onlara göre imam, takiyye halinde kendisinin imam olmadığını söyleyebilir. Hatta imam, takiyye yoluyla küfür, küfre rıza gösterme ve fısk alametlerini ızhar edebilir. Bu durumda da kendisine itaat farzdır. Hicri ikinci asırdan itibaren Şiî fikir hayatında yer etmeye başlayan takiyye inancı, on ikinci imamın gaybeti iddiasıyla birlikte farklı bir boyut kazanarak gâib imamı bekleme düşüncesiyle birleşmiştir. Mesela Şeyh Sadûk’a göre “takiyye vâcibdir, ve onu terk eden, namazı terk edenle aynı 144 durumdadır”. Yine ona göre “takiyyeyi Kâim (on ikinci imam)’in ortaya çıkışından önce terk eden kimse, Yüce Allah’ın dininden ve İmâmiyye mezhebinden çıkmış ve Allah’a, O’nun Resulü’ne ve imamlara muhalefet etmiş olur”. Mezheplerinde takiyyeye bu derece önem veren İmâmiyye mensuplarına karşı diğer mezhepler, belli bir güvensizlik duymakta kendilerini haklı görmüşlerdir. Doğru cevap D şıkkıdır.

İmâmiyye Şîası’na göre halen gaybet halinde bulunan, fakat gelecekte mehdî olarak ortaya çıkıp dünyada adil bir düzen kuracağına inanılan on ikinci imam Muhammed el-Mehdî, on birinci imam Askerî’nin, bir cariyeden doğduğuna inanılan oğludur. Sâhibu’z-zamân, el-Huccet, el-Kâim, el-Mehdî, el-Mehdî el-Muntazar, Mehdi’l-enâm ve Halef gibi lakaplarla da anılmaktadır.
Hakkında daha fazla tarihi malumata sahip olmadığımız Muhammed Mehdî, İmâmiyye inancına göre, babası Askerî’nin vefatından sonra, evlerindeki mahzene (serdab) girerek gözden kaybolmuştur. Halen sağdır ve kıyametten önce mehdî sıfatıyla zuhur ederek zulümle dolmuş dünyayı adaletle dolduracaktır. İmâmiyye’ye göre bu, bir inanç esasıdır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Pehlevîler dönemi (1925-1979), Rıza Pehlevî’nin 1925 yılında Kaçar hanedanlığına son verip kendisinin şahlığını ilan etmesiyle başladı. Rıza Şah ve daha sonra oğlu Muhammed Rıza Şah, İran’ı çağdaşlaştırmak ve ulemânın Safevîler döneminden bu yana büyüyen tesir ve gücünü kırmak için birçok radikal reform ve tedbire başvurdu. Özellikle hukuk ve eğitim alanlarındaki düzenlemeler, İslam hukukunun göz ardı edilmesi sebebiyle, ulemânın nüfuzunun ciddi şekilde sarsılmasına sebep oldu. Ulemâyı en fazla rahatsız eden uygulamalardan birisi, Muhammed Şah’ın 1963 yılında yapılan referandumla uygulamaya koyduğu meşhur Ak Devrim’dir. Kadın haklarının iyileştirilmesi ve okuyup yazma seferberliği gibi bir dizi radikal reformun yanı sıra, bu devrimle şahın hedeflediği en önemli nokta, ellerindeki toprak ve vakıfları kontrol altına almak suretiyle Şiî ulemânın maddî güç ve ekonomik bağımsızlığını kırmaktır. Şiî ulemâyı rahatsız eden en önemli husus, toprak reformu olmuştur. Doğru cevap B şıkkıdır.

Askerî’nin, göz önünde olan bir oğlu bulunmadığı için kendisine bir halef tayin etmeden hicri 260 yılında Samarra’da vefat etmesi, ilahî kaynaklı imâmet zincirinin kıyamete kadar sürmesinin zorunlu olduğuna inanan İmâmiyye Şîası saflarında çetin bir krizin patlak vermesine sebep oldu. Büyük bir kuşku ve belirsizlik baş göstermiş ve Askerî’den sonra imâmetinin seyir çizgisi (kimin imam olacağı) sorgulanmaya başlamış, buna verilen cevaplar sonucunda topluluk, Nevbahtî’ye göre 14, Kummî’ye göre 15 ve Mes‘ûdî’ye göre 20 gruba ayrılmıştır. Askerî’nin çocuğunu araştıran Şiîler’in pek çoğunun herhangi bir sonuca ulaşamadığı; şaşkınlığın Şîa’nın genelini sarstığı ve bu ihtilafın insanları sağa sola savurduğu bir ortamda, Askerî’nin bazı taraftarları, aşırı bir gizlilik içinde, onun vefatından iki, üç, beş, altı ya da sekiz yıl önce doğmuş, ama gizli tutulan bir oğlu olduğunu fısıldaşıyorlardı. Onu, babası hayattayken gördüklerini ve kendisiyle iletişim kurduklarını söylüyorlar; Şiîler’den onunla ilgili araştırma yapmayı durdurmalarını, onun adını dahi ağızlarına almamalarını istiyorlar; hatta bu tür hareketleri haram sayıyorlardı. Bunlar, cariye Sakîl’in, Askerî’nin vefatı sırasında hamile olduğunu iddia etmesini de, saklı olan çocuğun varlığını güvenlik gerekçesiyle örtbas etmek için girişilmiş bir manevra olarak yorumluyorlardı. İşte on birinci imam Askerî’nin gaybette (gizlide) bir çocuğu olduğunu ileri süren bu kesime İsnâaşeriyye (On İki İmamcılar) denmiştir (el-Katib, 2005, s. 139-147). Dolayısıyla doğru cevap E şıkkıdır.

İmâmiyye, imamların Allah tarafından nass ve tayinle belirlendiğini savunurken, Zeydiyye’ye göre Hz. Peygamber, sağlığında isim vererek ve şahıs belirterek yerine bir imam tayin etmemiş ve vasiyette bulunmamıştır. Ayrıca Zeydiyye, gâib imam fikrini reddetmektedir. İmamın, kendi imâmetini açıkça ilan edinceye kadar biat isteyemeyeceği hususunda ısrarlıdır. İmâmiyye, ilk halifeleri Hz. Ali’nin hilâfet hakkını gaspeden gâsıplar olarak görürken, Zeydiyye, efdal-mefdûl nazariyesini ortaya atarak,
efdal olan Ali varken mefdûl olan Ebubekir ve Ömer’in hilâfetlerinin meşrûluğunu savunmaktadır. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

İmâmiyye tarafından imâmetin nübüvvetin devamı olduğuna delil olarak getirilen ve farklı varyantlarla hem Şiî ve hem de Sünnî kaynaklarda geçen bir rivayette, Hz. Peygamber şöyle demektedir: “Ey insanlar, size iki değerli hazine bırakıyorum, onlara sarıldığınız sürece asla dalalete düşmeyeceksiniz. Bunlardan birisi Allah’ın kitabı, diğeri ise benim ‘itretim, yani Ehl-i
Beyt’imdir… Bu ikisi, (cennette) havz başında bana ulaşıncaya kadar birbiinen ayrılmaz; bunu Rabb’imden diledim. Benden sonra bu ikisine yapışır, sıkıca sarılırsanız ebedî olarak sapmaz ve dalalete düşmezsiniz”. Sekaleyn hadisi olarak şöhret bulan bu rivayet, farklı şekillerde (mesela “‘itretim” yerine “sünnetim” ifadesi kullanılıyor) Ehl-i Sünnet kaynaklarında da geçmiş olması sebebiyle, Şîa tarafından en önemli delillerden birisi olarak kabul edilektedir. Şiîler’in bu iddialarına rağmen bu ve buna benzer mevcut
rivayetlerden, imamın nassla tayini ve masumiyeti gibi delillerin çıkarılması mümkün değildir. Çünkü imama ve Şîa’nın dediği gibi imamda mevcut olan özel bir ilme ve onun masumiyetine inanmak, Kur’ân-ı Kerîm’in müminlerde bulunmasını istediği hür, akıllı varlıklar olma özelliğini ortadan kaldırır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Normal nikah akdi (akd-i dâimî) yanında Caferiyye mezhebi, geçici nikah akdine (akd-i inkita) izin vermektedir. Mut’a nikahı ya da sıyka nikahı denen bu nikah türü, Ehl-i Sünnet’e ve diğer Şiî mezheplere göre caiz değildir. Hz. Peygamber’in belli bir süre bu nikahı uygulattığı ancak daha sonra yasakladığı bilinmektedir. Yasaklayıcı rivayetler Caferilerce muteber sayılmamıştır. Mut’a nikahı, geçici süreliğine yapılan bir akit olup iki şartı bulunmaktadır. İlk şart, evlilik süresinin tayin edilmesidir. İkinci şart, kadına ödenecek ücretin belirlenmesidir. Tayin edilmiş süre bittikten sonra nikah, boşamaya veya başka bir işleme gerek kalmadan kendiliğinden sona erer. Ayrılan kadın, kırk beş gün iddet beklemeden yeniden nikahlanamaz. Bu nikahtan eğer çocuk doğmuşsa, velayeti babaya aittir ve babasının mirasına hak kazanır. Mut’a müddeti içindeki ölümlerde ise karı ile koca birbirlerine mirasçı olamaz.

Hz. Ali ve Fatıma’nın ilk çocukları olan Hz. Hasan, hicretin 3. yılında (625) Medine’de doğmuştur. Hayatında yüzden fazla evlilik yaptığı söylenmektedir ve bu yüzden ona mitlak (çok boşayan) denmektedir. Babası Hz. Ali’nin vefatı üzerine, bir rivayete göre aynı gün, bir rivayete göre de iki gün sonra, 37 yaşında iken Kufe’de gerçekleşen biatla hilâfet makamına geçmiştir. Onun
halife seçildiğini duyan Muaviye, üzerine bir ordu gönderdi. Kufelilerden oluşan ordusunun savaşmadaki isteksizliğini gören Hasan, bir kısım müzakerelerden sonra, bazı şartlarda Muaviye ile anlaşarak halifeliği ona devretti ve Medine’ye döndü. Rivayete göre Muaviye tarafından Yezid b. Muaviye ile evlendirilmek vaadi ile kandırılan hanımı Ca‘de tarafından 49/669’da zehirlenerek öldürüldü, Medine’de Bakî kabristanına defnedildi. Doğru cevap A şıkkıdır.