KENT SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 17

Çeşitli dönemlerde isim ve kapsamları değişmekle birlikte genel olarak Osmanlı idari bölümlemesi eyalet, sancak, kaza, nahiye ve köylerden oluşmaktadır. Buralarda vali, mütesellim, ayan, kethüda (yerel yönetici), voyvoda, muhassıl, subaşı, derbentçi, yasakçı, mübaşir, bekçi, köy ihtiyarları gibi idari birimin durumuna göre değişen statüde ve sayıda, esas olarak güvenlik ve yerel yönetimden sorumlu idareciler bulunmaktaydı. Adaleti sağlamak için ise kaza ve sancaklardan oluşan şehirlerde kadı, müftü ve mahkemede görevli muhzir (mübaşir) ve kâtip gibi görevliler mevcuttu. Ayrıca şehirlerin ölçeklerine göre şehir kethüdası (yerel yönetici), mimar başı, su yolcu gibi görevlilerle vakıf, tekke ve loncaların kendilerine mahsus birçok görevlisi de bulunmaktaydı.Osmanlı şehirlerinde en kritik rolü adalet, güvenlik, şehircilik ve devletle toplum arasında iletişim gibi pek çok işlevi hep birden üstlenen ve devletin her tarafına yayılan kadılar oynamaktaydı. Kadılar Osmanlı şehirlerinde sadece hukuki işlere bakmazlar, şehrin gündelik yaşamını ve altyapısını takip ederler, kurumların ve iktisadi hayatın (iaşe) adaletle, güvenle ve süreklilik çerçevesinde bir verimlilikle çalışmasını sağlar, şehri idare ederlerdi. Kadılar devletin şehirdeki görevlisi ve şehrin devlet nezdindeki temsilcisiydiler.

Osmanlı şehirlerinde kadılar, şehirlerin tüm işlerinin tek idarecisi değildi. Güçler ayrılığı ya da kurumların birbirini denetlemesine benzer bir işbölümü vardı. Subaşı ve benzeri statüdeki gör,evliler asayişi, eminler- muhtesipler iktisadi-mali işleri, kethüdalar esnaf örgütlerini, imamlar ve diğer din görevlileri mahalleleri ve cemaatleri, mütevelliler vakıfları sevk ve idare ederlerdi. Ancak tüm bu idari görevlerin ve yürütmenin denetleyicisi ve herhangi bir anlaşmazlıkta karar merci kadı ve mahkemesiydi.

Nüfus büyüklüklerine göre sınıflamaya tabi tutulduklarında Osmanlı şehirleri, 15.000 nüfustan küçük, 15.000-80.000 ve 80.000 üstü nüfusa sahip şehirler olarak tasnif edilebilir. Bu açıdan bakıldığında, 1700’lü yıllar esas alınırsa, ticaret ağları üzerinde bulunan Sofya, Ankara, Erzurum gibi şehirler ile şehzade şehirleri olarak bilinen Manisa, Amasya ve Trabzon 15.000’in altında nüfusa sahip şehirlerdir. Liman şehirleri olan Selânik ve İzmir ile Osmanlıların eski başkentleri olan Bursa ve Edirne gibi şehirler ise 15.000’den fazla ama 50.000’den az nüfusa maliktir. 80.000-100.000 nüfustan fazla büyüklüğe sahip şehirler ise Emevî, Abbasî, Selçuklu, Eyyübî, Fatımî ve Memlukler gibi büyük devlet yapılarına payitahtlık (başkentlik) yapan Şam, Kahire, Bağdat ve büyük ticaret şehri Halep’tir.

Nüfus büyüklüklerine göre sınıflamaya tabi tutulduklarında Osmanlı şehirleri, 15.000 nüfustan küçük, 15.000-80.000 ve 80.000 üstü nüfusa sahip şehirler olarak tasnif edilebilir. Bu açıdan bakıldığında, 1700’lü yıllar esas alınırsa, ticaret ağları üzerinde bulunan Sofya, Ankara, Erzurum gibi şehirler ile şehzade şehirleri olarak bilinen Manisa,
Amasya ve Trabzon 15.000’in altında nüfusa sahip şehirlerdir. Liman şehirleri olan Selânik ve İzmir ile Osmanlıların eski başkentleri olan Bursa ve Edirne gibi şehirler ise 15.000’den fazla ama 50.000’den az nüfusa maliktir. 80.000-100.000 nüfustan fazla büyüklüğe sahip şehirler ise Emevî, Abbasî, Selçuklu, Eyyübî, Fatımî ve Memlukler gibi büyük devlet yapılarına payitahtlık (başkentlik) yapan Şam, Kahire, Bağdat ve büyük ticaret şehri Halep’tir. Özellikle liman şehirleri 1700’lü yıllardan sonra daha hızlı büyümüşlerse de Anadolu ve Rumeli coğrafyasında 100.000’i aşan bir şehir vücuda gelmemiştir. Bu açıdan İstanbul tektir.

Nüfus yapısı yani etnik ve dinî açıdan mevcut nüfuslarının durumuna bakıldığında ise neredeyse tüm Osmanlı şehirleri, İstanbul kadar olmasa da çok dinli ve çok farklı etnik kökenden nüfus barındıran şehirlerdir. Müslümanlar, Rumlar, Ermeniler,Yahudiler ve Romanlar gibi asli unsurlarla birlikte Katolikler ve diğer yabancı milletlerden nüfus az ya
da çok çeşitli oranlarda Osmanlı şehirlerinde bulunmaktadır.

Osmanlılar şehirleri fethettiklerinde mevcut halkın yerleşmiş olduğu mahallere özellikle de kale içi bölgelere fetih hukukuna göre -savaş ya da sulh ile- muamele ederdi. Eğer sulh ile alındı ise şehir halkı mülklerinde oturur ve cizyelerini (baş vergilerini) öderlerdi. Fetihle gelen yeni nüfus ise kalede boş mülk varsa boş mülklere, yoksa ya da daha fazla mülke ihtiyaç varsa kalenin dışına- Tahtakale: Kale altı- yerleşmeye başlardı. Şehir barış ile değil savaş ile fethedildi ise mevcut mahallere Osmanlı halkının yerleşmesi söz konusu idi. Yerli halk ise sultanın başka türlü bir kararı yoksa -af ve mülklerin iadesi gibi- kiracı olarak izin verilen mülklerde otururdu.

Osmanlı şehirlerinde mevcut ve yeni yerleşim alanların ihtiyaç temelli olarak yeniden düzenlendiği ve bu düzenleme sürecinde bazı mimari eserlerin öncülüğünde (külliye ve ibadethaneler) “organik” yani şehirlilerin ihtiyaç ve taleplerine göre şekillenen bir planlama söz konusuydu.

Osmanlı şehirlerinde “Kaleiçi” temel yerleşim biriminden, “Tahtakale” adlandırmasıyla
kalelerin dışına doğru çıkan yeni yerleşim alanları meydana getirilmiştir. Bu tür bir şehir büyütme planlamasının temel mekanizması ise imaretler ya da bugünkü yaygın kullanımıyla külliyeler olmuştur.  Külliye esas olarak yeni kurulacak bir yerleşim bölgesinde ihtiyaç duyulabilecek alt ve üstyapı hizmetlerinin neredeyse tamamını karşılayacak şekilde bir işleve sahiptir. Şehir planlamasının ve mekân organizasyonunun külliye ve iskân mahalleri kadar önemli unsurlarından biri de ticaret alanlarıdır.  Bedesten ya da Bezzâzistan kıymetli madeni ve tekstil ürünlerinin alınıp satıldığı, şehirdeki sayısı bir ya da ikiyi geçmeyen, mimari biçimleri hanlardan oldukça farklı üstü açık olmayan kârgir, korunaklı-güvenli mekânlardır. Örneğin Bursa bedesteni Yıldırım Bayezid zamanında yaptırılmış, dört kapılı 14 kubbeli bir yapıdır. Hanlar ise bedestenin etrafında, şehrin gündelik tüketim malzemelerinin toptan alınıp satıldığı, ipek, pirinç, tuz gibi çeşitli ürünlere göre özelleşen, üstü açık ticaret ve konaklama birimlerdir. Bursa hanlarından bazı örnekler vermek gerekirse Orhan Gazi zamanında yaptırılan ilk han Bey ya da Emir Hanı’dır.Çarşılar ise bedesten ile hanlar arasında çanakçılar, kalaycılar, demirciler, yorgancılar, bakırcılar gibi pek çok dükkânın bir arada olduğu ve şehrin gündelik ihtiyaçlarını karşılayan perakende sektörünün bulunduğu alanlardır.

Şenlendirme Şehirlerin imarı, ihyası, âbat edilmesi, nüfuslandırılması, huzur ve güvenliğinin temini ve iaşesinin (gıda) temini gibi şehircilik ve şehirleşme faaliyetlerine denir.

Kadılar Osmanlı şehirlerinde sadece hukuki işlere bakmazlar, şehrin gündelik yaşamını ve altyapısını takip ederler, kurumların ve iktisadi hayatın (iaşe) adaletle, güvenle ve süreklilik çerçevesinde bir verimlilikle çalışmasını sağlar, şehri idare ederlerdi. Kadılar devletin şehirdeki görevlisi ve şehrin devlet nezdindeki temsilcisiydiler. Kaza yani şehir kelimesinin kadılıktan kalma bir kullanım olduğunu akılda tutarak bu kazalara ait bugün elimizde Şeriyye Sicilleri denilen ve kadıların tuttuğu yirmi binden fazla defter bulunmaktadır.

Osmanlı idari bölümlemesi eyalet, sancak, kaza, nahiye ve köylerden oluşmaktadır.

Tahrir defterleri bizlere o şehrin nüfus yapısı (hane sayısı, etnik-dini durum, cinsiyet gibi), topografik/yerleşim durumu (mahalle-köy sayıları ve büyüklükleri, mimari eserler), sosyal yapısı (kişilerin unvanları-sıfatları), iktisadi durumu (toprak tasarruf türleri, vergi çeşit ve miktarları, ürün/ üretim çeşit ve miktarları, meslekler, servet dağılımı) gibi konular hakkında bilgiler verir.

Subaşı ve benzeri statüdeki görevliler asayişi, eminler muhtesipler iktisadi-mali işleri, kethüdalar esnaf örgütlerini, imamlar ve diğer din görevlileri mahalleleri ve cemaatleri, mütevelliler vakıfları sevk ve idare ederlerdi. Ancak tüm bu idari görevlerin ve yürütmenin denetleyicisi ve herhangi bir anlaşmazlıkta karar merci kadı ve mahkemesiydi.

Subaşı ve benzeri statüdeki görevliler asayişi, eminler muhtesipler iktisadi-mali işleri, kethüdalar esnaf örgütlerini, imamlar ve diğer din görevlileri mahalleleri ve cemaatleri, mütevelliler vakıfları sevk ve idare ederlerdi. Ancak tüm bu idari görevlerin ve yürütmenin denetleyicisi ve herhangi bir anlaşmazlıkta karar merci kadı ve mahkemesiydi.

Osmanlı şehirciliğinin ilk boyutunda insan unsuru ile ilgili tanımlamalara bakılmalıdır. Fetihten hemen sonra yapılan nüfus ve tapu tahrir sayımlarında mevcut nüfus ve bu nüfusun yapısı tespit edilmektedir. Elimizde olan dört bin civarındaki tahrir defteri ve diğer nüfusla ilgili avârız, cizye ve temettuat kayıtları bize bu konularda çok ayrıntılı bilgiler sunmaktadır.

Medreselerin dışında ilmî, entelektüel uğraşıların başka bir yönü yani sanat ve manevi/irfânî boyuttaki eğitim ile uğraşan kurumlar vardır ki bunların Osmanlı şehirlerindeki mekânı tekkelerdir.

Sanat merkezleri: İbadet ve barınma yerinin ötesinde üçüncü bir işlev olarak tekkeler, şehirlerin sanat merkezleridir. Osmanlı el sanatlarının ve musikisinin icra yerleri çoğu zaman tekkeler olmuştur. Bu açıdan bir şehri şehir yapan, köyden kırsaldan ayıran unsurlardan biri olarak “gelişmiş sanat faaliyetleri” esas alınacaksa bunu Osmanlı şehirlerinde takip etmenin mekânı özellikle tekkelerdir. Tekkeler, şeyhin ve ailesinin haremliği, dervişlerin selamlığı, yeme içme için taamlık ve ibadet-zikr için çilehane, semahane, pişkadem ve dedegan, türbeler ve hazire/mezarlık gibi kısımlardan oluşmaktaydı. İbadet ve zikirden başka tezhip, hat ve çeşitli musiki sanatları meşk ve icra edilirdi. Osmanlı döneminden günümüze isimleri hafızalarda kalmış pek çok alandan sanatçının tekke şeyhleri ya da tekke ile bağlantılı kişiler olduğu da bir gerçektir. Ayrıca, işlev ve mimari tarz olarak zaviyelerin ilk dönem Osmanlı cami mimarisini de etkilediği ve zaviye tipi camilerin (Bursa Yeşil Cami gibi) ortaya çıktığı da bilinmektedir.

Medreselerin kuruluşlarını, derecelerini, öğrenci ve hoca sayılarını ve şehirdeki mekânsal dağılımlarını tespit etmek bize o şehrin niteliği hakkında önemli bilgi verir. Ayrıca diğer kentler arasındaki yerini anlamamızı da sağlar.

Osmanlı şehir hayatının önemli bir kurumsal parçası da o şehirdeki entelektüel niteliğin ve faaliyetlerin artmasına yönelik kurumların kurulmasıdır. İznik şehrinin fethinden hemen sonra kurulan ilk Osmanlı medresesi (Orhaniye Medresesi, 1331) ve sonra Bursa, Edirne ve diğer fethedilen şehirlerde külliyeler içerisine dâhil edilen ilim mekânları bunun tarihsel örnekleridir.

Osmanlı insanının, şehirleri fethettikten sonra bu şehirlerde yaptıkları imar faaliyetlerini anlatan "Aşıkpaşazade" 15. yüzyılda yayınlanmış bir eserdir.