KENTSEL VE ÇEVRESEL KORUMA

İnsanlığın varoluşundan günümüze kadar ulaşan eski uygarlıkların yer altında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleşmeler ve alanlar arkeolojik sit alanlarıdır. Arkeolojik sitler 3 dereceye ayrılmaktadır:

Jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihî devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve görsel değerleri, barındırdıkları çeşitlilik, özellikli canlı grupları ve yaşam değerleri bakımından korunması gerekli yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan korunması gerekli alanlar Doğal (tabii) Sitler olarak adlandırılır. 

Doğal (Tabii) Sitler 3 gruba ayrılmaktadır:

Somut olmayan kültürel miras kavramı, UNESCO’nun 17 Ekim 2003 tarihli 32. Genel Kurulunda onaylanarak yürürlüğe girmiş olan Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nde gündeme gelmiş ve tanımlanmıştır. Sözleşmenin birinci maddesinde nelerin somut olmayan kültürel mirası oluşturduğu açıklanmıştır. Bunlar;

• Sözlü anlatımlar ve sözlü gelenekler
• Gösteri sanatları
• Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve festivaller, şölenler
• Halk bilgisi
• El sanatları geleneğidir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda müzecilik hareketleriyle sınırlı kalan kültür ve tabiat varlıklarını koruma hareketinden sonra 1869 yılında I. Asar-ı Atika Nizamnamesi'nin uygulamaya rehber oluşturması bu alandaki ilk yasal düzenleme girişimine karşılık gelmektedir. Bu ilk yasanın getirdiği en önemli sınırlama, yabancı araştırmacıların yapacakları arkeolojik kazıların izne tabii tutulması ve buluntuların yurt dışına çıkarılmasının yasaklanması olmuştur. Süreç içinde Yasa’da 1874, 1884 ve 1906 yıllarında değişiklikler yapılmıştır. 1906 yılında yürürlüğe konan Asar-ı Atika Nizamnamesi Cumhuriyet Dönemi’nde de 50 yıl kullanılmıştır. Koruma konusundaki yetersizlikler karşısında bu kez de 28.07.1912 tarihinde Muhafaza-i Abidat Nizamnamesi yürürlüğe sokulmuştur.

Ülkemizde çıkarılmış olan ilk kapsamlı koruma yasası; 1983 yılında çıkarılan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Kanunu’dur (23.07.1983 tarih ve 18113 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan). Bu kanunda kentsel korumanın bir planlama konusu olduğu belirtilmekte, kültür varlıklarına ilişkin sınıflandırmalar, kullanma ve koruma konusundaki ilkeler, standartlar, yöntem ve süreçler, ilgili kurumsal ve organizasyonel yapılanma, yaptırımlar, cezai müeyyideler vb. koruma konusunda planlamanın yapım, onama ve yönetim süreçleri belirlenmektedir.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 3194 Sayılı İmar Kanunu, 5393 sayılı Belediye Kanunu, 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu kültür ve tabiat varlıklarının korunması hakkında ulusal ölçekteki düzenlemelerdendir. Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Dair Sözleşme ise Birleşmiş Milletler çatısı altında oluşturulmuş, kültür ve tabiat varlıklarının korunması hakkındaki küresel boyutlu uluslararası anlaşmalardandır.

Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Dair Sözleşme, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi veKültür Varlıklarının Kanunsuz, İthal, ihraç ve Mülkiyet Transferlerinin Önlenmesi ve Yasaklanması için Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme küresel boyutlu uluslararası anlaşmalar arasında yer alırken; Akdeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunmasına Dair Sözleşme ve Arkeolojik Mirasın Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi bölgesel boyutlu uluslararası anlaşmalar arasında yer almaktadır.

Ülkemizde çıkarılmış olan ilk kapsamlı koruma yasası 1983 yılında çıkarılan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Kanunu’dur. 1710 sayılı Eski Eserler yasası ile taşınır ve taşınmaz eski eserlerin ayrıca, anıt, külliye, tarihi sit, arkeolojik sit, tabii sit kavramlarının ilk defa tanımları yapılmıştır. Ayrıca Ülkemizde kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve sürdürülebilir olarak kullanılması ve yönetilmesi uluslararası koruma ölçütleri ve evrensel ilkeler bağlamında ele alındığında yetersiz kalınan noktalar bulunmaktadır. Bu durumu üç ana nedene temellendirmek mümkündür.

Tarihî Sit Alanları, askeri ve milli açıdan önemli olayların geçtiği ve doğal yapısıyla da birlikte korunması gerekli olan alanlardır.

Anıtlar: Tarih, sanat veya bilim açısından istisnai evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar vb. yapılara verilen genel isimdir.

Tarihî Sit Alanları: Askerî ve millî açıdan önemli olayların geçtiği ve doğal yapısıyla da birlikte korunması gerekli olan alanlardır.

Korunma alanı: Taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının muhafazaları veya tarihî çevre içinde korunmalarında etkinlik taşıyan korunması zorunlu olan alandır

Kavram, UNESCO’nun 17 Ekim 2003 tarihli 32. Genel Kurulunda onaylanarak yürürlüğe girmiş olan Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nde gündeme gelmiş ve tanımlanmıştır.

Kentbilim terimleri sözlüğünde (1980) koruma, “kentlerin belli kesimlerinde yer alan tarihsel ve mimari değerleri yüksek yapıtlarla anıtların ve doğal güzelliklerin kentte bugün yasayanlar gibi gelecek kuşakların da yararlanması için her türlü yıkıcı, saldırgan ve zararlı eylemler karşısında güvence altına alınması” olarak tanımlanmaktadır.

2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası (T.C. Resmî Gazete, 18113) ise 3. maddesinde koruma ve korunma için “taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım, restorasyon, fonksiyon değiştirme işlemleri; taşınır kültür varlıklarında ise muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon işleridir” demektedir.

1906 yılında yürürlüğe konan “Asar-ı Atika Nizamnamesi” Cumhuriyet Dönemi’nde de 50 yıl kullanılmıştır.

02.07.1951 tarihinde 5805 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi ile Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEAYK) kurulmuştur.

1710 sayılı ‘Eski Eserler’ yasası ile ilk önemli adım atılmıştır. Bu kanunla, taşınır ve taşınmaz eski eserlerin ayrıca, anıt, külliye, tarihî sit, arkolojik sit, tabii sit kavramlarının ilk defa tanımları yapılmıştır.

1710 sayılı ‘Eski Eserler’ yasası ile ilk önemli adım atılmıştır. Bu kanunla, taşınır ve taşınmaz eski eserlerin ayrıca, anıt, külliye, tarihî sit, arkolojik sit, tabii sit kavramlarının ilk defa tanımları yapılmıştır. 1710 sayılı yasa, 1983 tarihinde yürürlüğe giren 2863 sayılı (KTVK) Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun uygulamaya konulmasıyla yürürlükten kaldırılmıştır.