KÜLTÜR SOSYOLOJİSİ

1950’lerde başlayan kırsal ve kentsel ekonomide yaşanan değişme, kentleri cazibe merkezi haline getirmiştir. Kırsal alanın terk edilmesiyle yaşanan iç göç sonrasında, çoğunlukla Avrupa’ya yönelen dış göç, yaşamı ve dolayısıyla toplumsal yapıyı büyük oranda değiştirmiştir. Bu değişme elbette kültür ürünlerinin içeriğinde de kendini gösterdi. Örneğin; 1950’li yıllara dek Doğu/Batı ekseninde üretilen romanlarda, 1950’lerden sonra ekonomi ve sınıf konusunun öne çıktığı görülür. Benzer şekilde Türk sinemasında köyden kente göç, kent içinde madden ve mânen kaybolan Anadolu insanı etrafında dönen filmler üretilmiştir. Müzikteyse bu odak değişmesi farklı şekillerde ortaya çıkmıştır. Batı tekniğiyle ürün veren besteciler, bir önceki kuşağın aksine, yüzlerini halk ezgilerine ve ulusal olmaya değil, Avrupa ve ABD’deki güncel kaynaklara ve üslûplara çevirmişlerdir.

Kültür emperyalizmi; politik ve ekonomik güç kullanarak bir kültürün değer ve özelliklerinin, yerel kültürün kaybolması pahasına yüceltilmesi ve yayılmasını ifade etmektedir.

Türkiye gibi, insanların vakitlerinin büyük kısmını TV seyrederek geçiren ülkelerde televizyon aynı zamanda kültürel etkinlik alanıdır. İzleyici sayısını artırmak zorunda olan televizyonun, bireyin ihtiyaç duyduğu ya da katılmayı arzuladığı kültürel etkinlikleri onun ayağına getirmektedir. Eskinin gazino ve gece kulüplerinin etkinlikleri, artık her gün birden çok televizyon kanalının akşam saatlerini (prime-time) kapsayan programlarıdır. Aynı şekilde küreselleşmenin etkisiyle, internetin bir kitle iletişim aracı olarak giderek güçlenmesi ve internet üzerinden yayın yapan kanalların ortaya çıkması ortaya çok kanallı ve çok parçalı bir yapı çıkarmıştır. Mesafe, zaman ve mekân kavramları, gerçek (fizik gerçeklik) ve sanal (sanal gerçeklik) olmak üzere ayrılsa da kimi zaman, gerçeklikle sanallık arasındaki çizgi dahi bulanıklaşmıştır.

Türkiye'de 12 Eylül 1980 darbesinin de etkisiyle sinema dahil pek çok alanda ideolojik, sınıfsal ve mesaj içerikli yapım ve ürünlerden vazgeçilmiş, daha çok şarkıcı filmleri olarak bilinen filmler, fotoromanlar ve pembe diziler ön plana çıkmıştır.

Millet Mektepleri’nin ve  Halkevleri’nin kurulması, kültürün ve kültür ürünlerinin sınıflandırılması, değerlendirilmesi ve yeniden kullanıma sunulması bakımından önemlidir. İdari olarak Dil, Tarih, Edebiyat şubesi, Güzel Sanatlar şubesi, Temsil (Tiyatro) şubesi, spor şubesi, içtimaî (Sosyal) Yardım şubesi, Halk Dershaneleri ve Kurslar şubesi, Kütüphane ve Neşriyat (Yayın) şubesi, Köycüler şubesi, Müze ve Sergi şubesi olmak üzere dokuz alanda çalışmak üzere kurulan Halkevleri, devletin kültüre bakışının vatandaşa aktarılmasında en önemli aracı kurumlardır. Devlet desteğiyle bu alanlarda çalışan sanatçı ve akademisyenler, ürünlerini çoğunlukla Halkevleri’nde sunmuşlardır.

Türk filolojisinin temellerini atan Leh asıllı Mustafa Celaleddin Paşa (1826-1876), gerekse onun çağdaşı askeri okullar nâzırı Süleyman Paşa (1838-1892), Türk dili ve tarihi üzerine ürün veren ilk araştırmacılardandır.

Ziya Gökalp gibi, on dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda Osmanlı’nın fikir önderleri, aldıkları eğitimin de etkisiyle Avrupa’ya daha yakın durabiliyorlar, yaşanan kavramsal değişmeleri takip edebiliyor ve düşünce dünyalarını ona göre düzenliyorlardı. Bu noktada asıl belirleyici olan Gökalp’in, Avrupa’da iki ana kolu oluşturan Alman ekolünün değil, Fransız düşünce ve sosyolojisinin bakış açısını tercih etmiş olmasıdır. Yukarıda da bahsedildiği gibi Gökalp, toplumsal yapıları sınıfsal ayrımlar üzerinden yorumlayan Alman düşünce ekolünün, Osmanlı toplumu için geçerli olmadığını düşünüyordu.

Türkiye özelinde düşünüldüğünde, modernleşmenin ipuçlarının Tanzimat
Dönemi’nden itibaren, yani kabaca Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği 1836’dan itibaren görülmeye başladığı kabul edilir. Bunun en önemli nedeni kuşkusuz geleneksel Osmanlı devlet ve toplum yapısının Batı kurumlarıyla sentezlenme çabalarının Tanzimat Dönemi’nde görece yoğunlaşmasıdır

Batı, ilk olarak kendini, teknoloji alanındaki üstünlüğüyle kabul ettirmiş ve gücü Osmanlı’ya karşı sürekli kazanan ordusuyla ilişkilendirilmiştir. Batı’nın, Osmanlı devletinde ilk etkilediği kurum ordu olmuştur. Osmanlı padişahı II. Mahmut döneminde Yeniçeri Ocağı’nın kapatılıp yerine Batı modelinde bir ordu kurulması, ordunun simgesi Mehter müziğinin de kaldırılmasına neden olmuştu. Zira
Batı modelindeki ordunun Batı modelindeki askeri müziğe gereksinim duyacağı
düşünülmüştü. İtalyan besteci Giuseppe Donizetti (1788-1856) Batılı bandonun
yerleştirilmesi için sarayda görevlendirildi. Bu durumu, salt bir ordu modeli değişimi olarak görmek mümkün değildir. Aksine Batı modelinde bir ordunun kurulması, kurumsal ve toplumsal olarak ciddi bir yöneliş ve anlayış değişmesine
işaret eder.

Ulusal kimlik ve kültürü yaratmak, ona köklü dayanak noktaları oluşturabilmek için izlenen diğer önemli yol, kurumlaşma çalışmalarıdır. Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu, Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi’nin ve Ankara Devlet
Konservatuarı’nın açılması, kültür konularını ilgilendiren kurumlaşma çalışmalarının en önemlileridir.

Nihayet 12 Eylül 1980 darbesinin etkisiyle içe kapanan Türkiye’de, kültürün bileşenleri, daha az görünür ve daha az tartışılır oldu. Temel yönelimleri ideolojik ve sınıfsal ayrımlarla belirlenen türler içe kapandı ya da göçle Türkiye dışına
taşındı. Bunun yerine, toplumsal mesajlarından arındırılan popüler kültür ürünleri ön plana çıktı. Sinema sektörü, öncelikle ideolojik ya da toplumsal mesaj kaygısını terk etti.

Kültür Emperyalizmi: Politik ve ekonomik güç kullanarak bir kültürün değer ve özelliklerinin, yerel kültürün kaybolması pahasına yüceltilmesi ve yayılmasıdır.

Küreselleşme yerelliği dışlamadığı gibi, geçmişin evrenselciliğinde olduğu gibi, yerelliğin karşıtı olarak da konumlandırılamaz.  Küreselleşme yerelliği eşzamanlı bir olgu olarak bünyesinde eritir. Küresel ve yerel, artık birbirinden ayrı ve karşıt gerçeklikler olarak değil, karşılıklı olarak birbirini oluşturan gerçeklikler olarak algılanmaktadır.

Türkiye’de sanat sektörü, özellikle de görsel sanatlarla ilgili sektör, sanat ürününün mübadele değerini artırmak için, müzeler ve sanat galerileri aracılığıyla
küresel pazara girmeye çalışmaktadır. Nitekim bu çaba, sanat ürününün yurtiçindeki mübadele değerinin de artmasına neden olmuştur. Diğer taraftan ürününün küresel pazarda yer alabileceğini düşünen sanatçı, algılarını küresel malzemelere, küresel anlatım biçimlerine ve farklı kültürlere açmıştır.

İnternetin bir kitle iletişim aracı olarak giderek güçlenmesi ve internet üzerinden yayın yapan kanalların ortaya çıkmasıysa bu parçalı yapıyı daha da böldü,
zaman ve mekândan soyutladı. Mesafe, zaman ve mekân kavramları, gerçek (fizik gerçeklik) ve sanal (sanal gerçeklik) olmak üzere ayrılsa da kimi zaman, gerçeklikle sanallık arasındaki çizgi dahi bulanıklaştı.

Osmanlı İmparatorluğu’nda on sekizinci yüzyıldan itibaren kurumsal
alanda ve toplumsal hayatta bazı değişmelerin görülmeye başlandığı söylenebilir.
Yine de modernleşmeyi niteleyen diğer önemli olguların henüz ortaya çıkmadığı,
mevcut değişmelerin saray, imparatorluk başkenti İstanbul ve İzmir gibi dönemin büyük kentlerinin dışına çıkmadığı da unutulmamalıdır. Bunun da ötesinde, toplumsal sınıfları belirleyen en önemli alanlar olan ekonomi ve endüstride
modernleşmenin işareti olacak değişmeler imparatorluk döneminde görülmez.

Batı, ilk olarak kendini, teknoloji alanındaki üstünlüğüyle kabul ettirmiş ve gücü Osmanlı’ya karşı sürekli kazanan ordusuyla ilişkilendirilmiştir. Bu nedenle de Batı’nın, Osmanlı devletinde ilk etkilediği kurum ordu olmuştur.

Önce Millet Mektepleri’nin, daha sonra Halkevleri’nin kurulması, kültürün ve kültür ürünlerinin sınıflandırılması, değerlendirilmesi ve yeniden kullanıma sunulması bakımından önemlidir. İdari olarak Dil, Tarih, Edebiyat Şubesi, Güzel Sanatlar Şubesi, Temsil (Tiyatro) Şubesi, Spor Şubesi, İçtimaî (Sosyal) Yardım Şubesi, Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi, Kütüphane ve Neşriyat (Yayın) Şubesi, Köycüler Şubesi, Müze ve Sergi Şubesi olmak üzere dokuz alanda çalışmak üzere kurulan Halkevleri, devletin kültüre bakışının vatandaşa aktarılmasında en önemli aracı kurumdu. Devlet desteğiyle bu alanlarda çalışan sanatçı ve akademisyenler, ürünlerini çoğunlukla Halkevleri’nde sundular. Ancak 1950’den sonra siyasi iktidarın değişmesi pek çok farklı nedenle birleşerek, herkese açık olan fakat yöneticileri Halk Fırkası üyelerinden oluşan bu kurumların varlıklarını ve eski işlevlerini sürdürmesine engel oldu.

Ziya Gökalp, sınıf bilincinin ulusal bilinçten sonra ortaya çıktığı görüşünü Fransız sosyolog Èmile Durkheim’dan (1858-1917) alıyordu.

Gökalp’in bakış açısı ve çözümlemeleri, Cumhuriyet’in kuruluş ideolojisine fiili bir katkı yapıyor, Cumhuriyet’in ulus ve kültür anlayışının mayasını oluşturuyordu (Aktay, 2010: 23-24).

Cumhuriyet’in kuruluş dönemi, kendi açısından en önemli üç kavramı, Batılılaşma, uluslaşma ve çağdaşlaşma arasında aradığı dengeyi Gökalp’in kültür ve uygarlık tanımlarında buldu. Gökalp’e göre hem kültür, hem de uygarlık, toplumsal hayatı içine almasına rağmen birbirlerinden farklıdır. Ona göre uygarlık, yöntem aracılığıyla ve bireysel iradeyle oluşan toplumsal olguların bir toplamıdır ve uluslararasıdır; bu haliyle ithal edilebilir bir eğilim gösterir. Buna karşın kültür, bir ulusun kendine özgü varlıklar toplamıdır.

Dil, uluslaşma sürecinin, ulus olma niteliğinin en önemli ve birincil unsuru olan türdeşlik halinin, en erken ortaya çıktığı alandır.

On sekizinci yüzyılda önce Batı dillerinden, özellikle de Fransızca’dan alınma sözcükler resmi yazı diline girmiş, eğitim dili belli başlı kurumlarda Fransızca olarak yerleşmişti. Fakat on dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde farklı taleplerin dillendirilmeye başlandığı görülür. II. Mahmut, öğrencilerin Türkçe eğitim talebine binaen Mekteb-i Tıbbiye’nin 1839’daki açılışında bunun önemini vurgulayan bir konuşma yapmıştı. Her ne kadar II. Mahmut döneminde Türkçe eğitime geçilememişse de bu yönde bir talebin gelmiş olması önemlidir. Nitekim bu talepler, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında gazeteciliğin de gelişmesiyle birleşerek dilde, özellikle de yazı dilinde sadeleşme ve standartlaşma konusunu gündeme getirmiştir. Bu iki alandaki süreç, ilk bakışta farklı görünse de esas fark, değişmenin hızındadır. Modern ulus-devletlere giden çizgide dil, hemen her coğrafyada, gelişimini en önce tamamlayan alandır. Başka bir deyişle dil, uluslaşma sürecinin, ulus olma niteliğinin en önemli ve birincil unsuru olan türdeşlik halinin, en erken ortaya çıktığı alandır.