KÜLTÜR SOSYOLOJİSİ

Dil

Spekülatif bilgi

Pozitif bilgi-Spekülatif bilgi

2.dereceden bilgi

En çok toplumsal, kültürel, tarihsel etkiyi taşıyan gündelik bilgi

Kapitalizmin doğmasına yol açan toplumlar.

Hindistan

Felsefe tarihinde “bilgi nedir?” problemi, Sofistlerle başlamıştır. Onlara göre bilgi önceden var olan ve bulunması gereken bir şey değildir. İnsan bilgiyi, hakikati tıpkı varlıkta olduğu gibi bizzat kendisi kurar ve üretir. Bilgiyi kendi yararı ve ihtiyaçları doğrultusunda şekillendirir. Onu pratik yaşamın nesnesi haline getirir ve bilginin toplumsal bakımdan başarı ve mutluluğu sağlamasını amaç edinir. İnsanın her şeyin ölçüsü olduğu, yani bilginin insandan yola çıkılarak açıklanmaya çalışıldığı bir bilgi anlayışı hâkimdir. İnsan-merkezcilik olarak nitelediğimiz bu anlayış Sofistler’in sadece bilgi değil, varlık görüşünü de belirtir. Zira varlığın algısı da kişiden kişiye değişmektedir. Öyleyse, Sofistler başta varlık ve bilgi olmak üzere evrendeki tüm olguları insandan yola çıkarak açıklamaya çalışır. Bu nedenle de kesin ve genel-geçer bir bilgi mümkün değildir. Ünlü Sofistlerden biri olan Protagoras’a göre, bilgi bilen kişinin yaşama bakış açışı tarafından şekillenerek, bilenin ürünü olarak, onun sınırlandırılmasıyla karşımıza çıkar.

Dilthey, ne ilkçağın varlıksal bilgi anlayışı, ne ortaçağın imana dayalı bilgi anlayışı ne de Yeniçağın doğa bilimci ve mutlak akılcı bilgi anlayışını
kabul etmiştir. Onun ortaya koyduğu başka bir bilgi kuramıdır. Bilgi sadece doğa ile sınırlı kalmayıp, tinsel-tarihsel-kültürel temelde ele alınmalıdır. İşte bu nedenle doğa bilimlerinin yanı sıra tin bilimlerinden söz eder. Ona göre tin bilimleri, her şeyden önce insanın kendisi hakkında bir anlama ulaşması gibi pratik bir amaca hizmet ettiklerinden doğa bilimlerinden daha büyük önem taşırlar. Bilgi artık tamamen insan yapısı ve toplumsal bir ürün olarak tanımlanmaktadır.

Nicoloi Hartmann’a göre gerçek dünya birlikli bir oluş değil, ayrışık, bir cinsten olmayan, katmanlardan kurulmuş bir yapıdır. Hartmann bu yapıyı dört katmana ayırır.
1. Anorganik katman: Cansız nesnelerden oluşur. Bu katmanla fizik ilgilenir.
2. Organik katman: Canlı varlıklardan oluşur. Bu katmanla biyoloji ilgilenir.
3. Ruhlu varlıkların oluşturduğu katman: Bu katmanla ruhbilimi ilgilenir.
4. Bilinçli varlıkların oluşturduğu tinsel katman: Bu katmanla kültür felsefesi ilgilenir.
Hartmann’a göre, bu katmanlar içiçe geçmiş değillerdir ancak, birbiri üzerine bir evin katları gibi sıralanmışlardır. Birinci katmanın dördüncü katmana ihtiyacı yoktur ancak, dördüncü katmanın zeminde duran katmana ihtiyacı vardır. Bu anlamda, kültürün içerisine girdiği son katman, diğer bütün katmanları içinde barındırır. Ancak şunu da söylemek gerekir ki bir yüksek katman, kendisine temel olan aşağı katmana göre daha özgürdür. Böylece kültür, hem maddi, hem ruhsal, hem de tinsel olarak en özgür olandır.

G.Gurvitch birbirlerinden farklı olsalar da birbirleriyle karşılıklı etki halinde olan on ayrı katmandan bahseder. Bunlar temelde toplumsal gerçeğin tabakalarıdır. Ancak kültür de bu tabakalardan birinin altına girdiği için, onun da katmanları olarak kabul edilebilir. Gurvitch’e göre bu katmanlar sabit ve mutlak olmayıp, hareket halinde dinamik bir karaktere sahiplerdir. Gurvitch bunları dıştan içe doğru on ayrı şekilde ifade eder Bu katmanlardan dördüncüsü olan örgütlenmiş üstyapıların dışında kalan ve belli bir düzenliliğe sahip kolektif davranışlar, toplumsal örneklerden sonra yer alırlar ve aynı zamanda toplumsal örneklerin gerçekleşmesine hizmet ederler. Örneğin; hukuki ve idari usuller vb. gibi

Gurvitch bilgi türlerini yedi başlık altında incelemiştir. Bu bilgi türleri; dış dünyanın algısal bilgisi; toplum, grup, biz, başkası bilgisi; sağduyu bilgisi; gündelik bilgi; teknik bilgi; politik bilgi; bilimsel bilgidir. Gurvitch’e göre, hiçbir sosyal ortam toplum, grup, biz, başkası bilgisi olmadan anlaşılamaz. Zira bu bilgi sosyal ortamı meydana getiren bir bilgidir. Böylece burada bilgiyle sosyal gerçeklik arasındaki ilişkinin tek yönlü olmadığı da ortaya çıkmaktadır. Toplumsal gerçeklik kendi başına üretilen ve iletilen, anlamı bu iletişim sistemleri içinde ve aracılığıyla oluşturulan bir şey olduğunu belirtmektedir.

Yine Gurvitch’e göre, bilgi türleri ağırlıkları değişen ikili beş bilgi şeklinden oluşmaktadır. Bunlar; mistik bilgi-rasyonel bilgi; ampirik bilgi-kavramsal bilgi; pozitif bilgi-spekülatif bilgi; simgesel bilgi-gerçek bilgi; bireysel bilgi-kollektif bilgidir. Mistik bilgiyle rasyonel bilgi arasındaki ayrım onların doğrulanma olanaklarıyla ilgilidir. Mistik bilgi doğrulama olanağından yoksunken akla dayanan rasyonel bilgi, doğrulanabilir ya da yanlışlanabilir. Mistik bilgi daha çok ilkel toplumlarda ağır basarken toplumların gelişmesi ve doğaya egemen olmasıyla rasyonel bilgi ağır basmaya başlamıştır.

Birinci dereceden bilgi diğer bilgi türlerine temel olan bilgidir. Bu bilgi de ancak dış dünyanın algısal bilgisidir. Dış dünyanın algısal birliğinin duyumsanır, olduğunu söylemiştik. Burada söz konusu olan mükemmellik açısından derecelendirme değildir. Zira bu duyumsanır bilgi tikelin bilgisidir. Her duyu organı kendi nesnesine uygundur. Yani göz görebilir, kulak işitebilir. Ayrıca algısal bilgi sınırlıdır. Sınırlı oldukları için de özerk değillerdir. Bu nedenle olgunlaşmamış bir bilgi olarak da nitelendirilebilirler. Ama bu bilgi olmaksızın hiçbir bilgi türü de oluşamaz. Hissetmeye dayalı algısal bilgi bilgimizin temelinde yatar. Öyleyse dış dünyanın algısal bilgisi birincil bilgidir, temel ve zorunlu olarak karşımıza çıkar.

3. dereceden gündelik bilgi önemli olmakla birlikte ondan daha kesin, daha mükemmel, daha üst derecede duran 4. dereceden bilgiler de vardır. Sanatsal, bilimsel, felsefi bilgiyi kapsayan bu bilgiyi evrensel bilgi başlığı altında toplayarak onu en üst derecede bilgi olarak görebiliriz. Aristoteles’e göre sadece insan bu bilgiye sahiptir. Hatta insanı hayvandan ayıran en önemli özelliği de bu bilgiye sahip olmasıdır. Öyleyse, gündelik bilginin aşılmasıyla, onun veremediği kesinliği ve bütünlüğü veren, nedensel bağlantıları açıklayabilen bu evrensel bilgiler bütün tikellere uygulanabilir. Zaten burada kastedilen evrensel bilginin tikel nesnelerin özünü vermesi açısındandır. Ama bu bilgiye, gündelik bilgi üzerinden ulaşıldığı için, evrensel bilgi içinden gelinen kültürün etkisini taşır. Böylece bu bilgi türü, kendinden altta bulunan bilgileri mükemmelleştirerek, kesinleştirerek, tam ve sağlam kılar, en üst derecede bilgiyi oluşturur.

Teolojik-karizmatik bünyeli toplumlar devlet-kilise otoritesinin egemen olduğu toplumlardır. Devlet ve din görevlisinin yetkileri iç içe geçmiştir ve bu yetkilerin toplandığı karizmatik bir lider vardır. Bu tip toplumlarının en belirgin örneklerine Eski Mısır’da rastlanmaktadır. Babilliler,
Asurlular, Persler, Çinliler bu tipte toplumlar olarak kabul edilebilirler. Bu toplumda bilgi türleri önem sıralarına göre şöyle derecelendirilebilir.
1. Teknik bilgi: Tanrı-krallar bu bilgiyi karizmatik niteliklerini güçlendirmek için kullanırlar.
2. Dış dünyanın algısal bilgisi: Dinsel ve mitolojik bilgiyi içine alan bilgi türü, bu toplumlarda ikinci derecede önemlidir. Toplumsal yaşamın örgütlenmesinde bu bilginin önemi büyüktür.
3. Politik bilgi: Bu bilgi daha çok karizmatik liderin çevresini oluşturan idareciler, askerler arasında gelişmiştir.
4. Gündelik bilgi: Çeşitli sosyal grupların niteliklerine bağlı olarak değişen bu bilgi türü dördüncü sırada yer alır.
5. Bilimsel bilgi: Bu toplumlarda bilimsel bilgi çok sınırlı bir grubun tekelinde olup, geri kalan kesim için önemli sayılmamaktadır.

Görüldüğü üzere sadece bu beş çeşit bilgi türü bu toplumda önemli sayılmaktadır. Diğer bilgi türleri toplumsal yapıyı etkileyecek bir güce sahip olmadığı için bilgi hiyerarşisine girmemektedir.

Gurvitch’e göre örgütlenmiş ve güdümlü kapitalist bünyeli toplum tipi kapitalizmin egemen olduğu çağdaş toplumların en önemlileri olan Birleşik Amerika, Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya ve Japonya’dır. Başka bir deyişle endüstrileşmiş toplum tipini tarif eder bu tanım. Bu ülkelerin kapitalizmi klasik serbest rekabet kapitalizminden farklı olarak hem örgütlenmiş hem de güdümlüdür. Bu toplumlarda teknikleşme yalnızca bilgiler sistemini değil, aynı zamanda, bütün insan ilişkilerini de etkilemektedir. Buna göre şöyle bir bilgi sıralaması yapılabilir.

Epistemoloji, bilgi felsefesi anlamına gelip, bilginin ne olduğu, kaynağı,
mümkünlüğü sorusuyla ilgilendiği için doğru cevaptır.

Sofistlere göre bilgi önceden var olan ve bulunması gereken bir şey değildir.

Bilginin toplumsal ürün olarak düşünülmesi özsel bilgiyi inceleyen bilgi felsefesinin karşısında bilgi sosyolojisinin doğmasını da gerektirmiştir.