KÜLTÜR TARİHİ - Deneme Sınavı - 19

Osmanlı' da modernleşmenin en önemli yanı kuşkusuz ki eğitimdi. İslam kültürü geleneğinde eğitim ezbere dayalı bir eğitimdi. Yazılan kitaplar bilgi olarak kendinden önce yazılanları tekrar eder sonra eklenmesi gereken dönemiyle ilgili bilgileri verirdi. Bilgiler yeni araştırmalara ve pratik uygulamalara bağlanmazdı.

19. yüzyıl yeni bir edebi türün doğuşuna tanıklık eder. Bu tür romandır. Bireyin yeni düzen içerisinde farklı bir konumda ortaya çıkması, romanın doğmasına neden oldu. Victor Hugo, Balzac, Stendhal, Flaubert, Dostoyesvki, Tolstoy gibi ünlü roman yazarları bu yüzyılda eserlerini verdiler. Ernest Hemingway ve John Steinbeck 20. yüzyıl yazarlarındandır.

Fransa’da Charles Baudelaire’in (1821 - 1867) öncülüğünde gelişen sembolizm akımı, imgelerle, metaforlarla insan hayatının ve varoluşunun aktarılabileceğini savunarak, sembollerle yüklü, gizemli, örtülü ama anlaşılır yeni bir şiir dilinin mümkün olduğunu göstermiştir. Sembolistler dile getirilmesi güç sezgi ve izlenimlerini, ruhsal dünyalarının derinliğini özgürce imgelerle ve metaforlarla düşünmüşler ve yansıtmışlardır. Sembol arayışı doğrudan ifade arayışıyla ilintilidir ve sembol söz gücüne sahiptir, sanatın kurucu öğesidir, metafiziksel de olsa bir bilgilenme aracıdır. Ünlü sembolist şairler Baudelaire, Rimbaud, Verlaine, Mallarmé şiirde dil işçiliğine önem vererek dünya şiirinde yeni bir çığır açmışlardır. Sembolizm zamanla plastik sanatlardan sinemaya dek geniş bir etki alanı yaratacaktır.

Paris’te resimlerin sergilendiği "Salon"lara ilk kez resim sunan dönemin genç ressamlarından ama geleceğin ünlü isimleri Manet ve Monet gibi ressamların resimleri, akademik kurallara uymadığı ve sanatsal değeri olmadığı gerekçesiyle sergiye katılmaları kabul edilmez. Onlar da eserlerini "Reddedilenler" adıyla başka yerde sergilerler. Ressamlar şövaleleriyle atölyelerinden çıkarak doğada değişen ışığı bir "an" içerisinde resmetmeye girişmiş, içinde yaşadıkları "an"ı yakalamaya çalışmışlardır; tıpkı fabrikalarda işçilerin önlerinden geçen üretim nesnesinin bir "an" içerisinde sıkıştırılması gibi. İzlenimci resim içerisinde ışığın dağılma kapasitesi zorlanarak, Signac ve Seurat gibi ressamlar tarafından fırça darbeleri yerine renkli noktalar halinde kompozisyonlar yapılmıştır. Cezanne ise izlenimci gibi görünen bir ressam olmasına rağmen nesnelerin ışık altındaki kırılmalarına dikkat etmiş ve daha sonra kübist sanatın ortaya çıkmasında öncü bir rolü olmuştur. Van Gogh ve Gauguin gibi ressamlar ise izlenimci resmin alt yapısına sahip olmalarına rağmen kullandıkları vahşi renklerle ve işledikleri bireysel konularla izlenimci sonrası geleneği oluşturmuşlardır.

Modern Dönemle beraber ortaya çıkan yeni ekonomik ve sosyal koşullar bir grup insanı maddi olarak daha avantajlı duruma getirirken diğer taraftan da onlar az paraya çalışan, aynı sosyal ve ekonomik olanaklara sahip olamayan bir kesimi oluşturdu. Girişimcilik genellikle aristokrat ve entelektüel sınıf tarafından küçümsenen bir kavramdı. Toplumsal yapıdaki sosyal eşitsizliği hiciv tekniğiyle göstermeye çalışan sanatçılar ortaya çıktı. Bunlar resim değil çizginin dilini kullanarak, figürlerin göze batan özelliklerini abartarak, çabuk anlaşılabilir siyah-beyaz desenler ve bunların anlattığı kısa fıkralarla toplumsal eleştirilerini gösterdiler. Honoré Daumier, hem karikatürleri hem de karikatür tarzı yaptığı heykelleriyle bu konunun öncüsü olmuştur.

19. yüzyılda değişik oyuncak tipi aletlerle görüntünün devamlılığını sağlamaya çalışan denemeler yapılmaktaydı. Tomatrop, Penakistiskop, Zoetrop, Kinematoskop bunlardan bazılarıdır. Kentsoylunun evlerinde, akşam yemeklerinden sonra bakılan bu aletlerle eğlenilirdi. Genel olarak kabul edildiği gibi Sinematograf sözcüğünden türeyen sinema, 28 Aralık 1895 de doğdu. Modern sinemanın kurucusu olan Lyon’lu Lumière Kardeşler, ilk kez para ödeyerek gelen bir izleyici kitlesine film gösterdiler. 20 dakikalık programda günlük haberler, kısa belgeseller yer almaktaydı. Böylece 20. yüzyılın yeni sanat dilini oluşturacak film endüstrisi de yine Moderneleşme ile ortaya çıktı.

Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmut dönemleri Osmanlı Devleti için idari değişikliklerin yapılması istenen bir dönemdir. Bu değişiklikler Avrupa’da görülen modernleşme hareketlerinden de kaynaklanmaktadır ve Osmanlının çağını kendi koşullarına göre diğer devletlerle paylaştığı varsayımını da doğrulamaktadır. Sultan III. Selim, uzun yıllar uluslararası gücünü askeri sisteminden alan bir devlet anlayışında var olan sistemi değiştirmeye çalışarak risk almış ve Nizamı Cedid adıyla yeni bir askeri örgüt kurarak, onların yeni talimlerini ve eğitimlerini yeniçerilerinde uygulamasını istemiştir. İstanbul’da Selimiye Kışlası kurulmuş; 1794’te, Teknik Üniversite niteliğinde, Sütlüce’de, Mühendishane-i Berri-i Hümayun kurularak yurtdışından gelen uzmanlarla ve yurt içinden sağlanan hocalarla eğitime başlanmıştır. Bu okulun eğitim programı medrese eğitimi programlarından farklıydı. Örneğin perspektif çizimin öğretildiği teknik resim dersleri daha sonra fotoğrafçılık gibi dersler mühendislik derslerinin yanı sıra öğrencilere okutulmaktaydı. Yeniçeriler ve reformlara karşı olanların baskısıyla III. Selim tahttan indirilmiş; Sultan II. Mahmut zamanında III. Selim döneminden yarım kalan reformlara devam edilmiştir. 1826 yılında yeniçerilik kaldırılmiş ve yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediyye adıyla eğitimli ve düzenli bir askeri ordu gelmiştir. II. Mahmut döneminde sarık veya kavuk yerine fes giyilmeye başlanmış ve II. Mahmud’un portreleri (Tasvir-i Hümayun) devlet kurumlarına asılıyordu ve bu daha sonra gelenek haline gelmiştir.

II. Mahmut zamanında yapılan eğitim reformları daha sonra Abdülhamiddöneminde de devam etmişti. Yeni tür iptidai (ilkokul) idadi (ortaokul) rüştiye (askeri ortaokul) gibi eğitim kurumları geleneksel yapı ile beraber bir süre devam etmiştir. Ancak bu yeni okullarda eğitim vermek için kız ve erkek öğretmen okulları açılmaya başlanmış, meslek okulları kurulmuştur. Fransız ve Amerikan misyoner okulları yüzyıl sonunda Anadolu’nun bir çok kentinde bulunmaktaydı. Üst sınıf yöneticilerin çocukları ise önce mürebbiye ve özel hocalar ile yetişmekte daha sonra da Avrupa’da eğitimlerine devam etmekteydiler. Reformlar içerisinde en önemlisi Osmanlı devlet yapısını radikal biçimde değiştirecek olan Tanzimat ve Islahat hareketleriydi. Mustafa Reşit Paşa’nın düzenlediği Tanzimat kimi tarihçilere göre Avrupalı güçlerin etkisiyle ilan edilmiş, dışarıdan gelen bir eylemdir. Kimi tarihçilere göre ise Osmanlı yöneticilerinin ve ulemanın içinden zaten gelişen bu hareket, dış etkenlerle birleşmiştir. Her iki durum geçerli de olsa, değişimin modeli Fransız Devrimiyle ortaya çıkan modernleşme hareketlerinin sonucu var olan hukuksal sistemdir.

Tanzimatın alt yapısını oluşturduğu 1856 Islahat Fermanı ve 1876 I. Meşrutiyet, dini ilkelere göre biçimlenen bir toplumu, eşitlik, özgürlük ve kardeşlik ilkelerine göre organize etmiştir. Böyle Müslümanlar ile gayr-i müslimler her bakımdan eşit sayılmış, kul statüsü yerini "Devlet-i Osmaniyye" tabiiyetindeki vatandaşlık kavramına bırakmıştır. Yeni kurulan vilayet sistemi, Vilayet Meclisleri ve Belediye Meclislerinde herkesin eşit seçilme hakkı doğmuştur. Doğu ve Batı kültürlerini ve dillerini aynı derece iyi bilen Tanzimat Paşaları tarafından geliştirilen modernleşme hareketleri şehirleşme, vergiler, eğitim, Bakanlıklar gibi yeni kurumların ortaya çıkmasıyla her tarafta yaygınlık kazanmıştır.

Tanzimatla birlikte gelen yeni örgütlenme modelleri gereği, batılı ülkelerle yakın ilişkiler kültürel alanda da ortaya çıkmıştır. Fransız kültürü bu dönemde örnek oluşturmuş; edebiyatta roman, hikaye, tiyatro eseri gibi ilk Türkçe eserler yazılmış, Şinasi batılı formlarda şiir ve oyun yazan ilk edebiyatçı olmuş, Agah Efendi ile beraber ilk özel gazeteyi çıkarmıştır. Yeni bir iletişim aracı olan gazete özellikle Kırım Harbinden sonra günlük olarak çıkmaya başlamış, yazılara fotoğraflar da eklenmiştir.

19. yüzyıl başında İstanbul’a gelen Raimond d’Aranco, Art Nouveau veya Jungenstil denilen, sanayileşmenin sıradan üretimine farklı olma kaygısıyla öne çıkan "yeni sanat" anlayışını getirmiştir. Aranco, Beşiktaş’ta Şeyh Zafir Türbe ve Kitaplığında gördüğümüz bu üslubu Karaköy ve Beyoğlu’ndaki apartmanlarda kullandığı gibi, ahşap yalılara da uyarladı. Avrupa’da görülen bu farklı mimari üsluplar İstanbul’da birbirine eklenerek kullanılmaktaydı. Tarihi seçicilik veya eklektizm denilen bu akımda değişik dönemlerin üslup özellikleri alınarak aynı yapıda kullanılmaktaydı. Dolmabahçe Sarayı buna güzel bir örnek oluşturmaktadır.

Modernite özünde düz hat üzerinde ilerleyen bir gelişme değil, Rönesans’tan beri Avrupa kültür tarihinin geliştirdiği sistematik bir süreçtir.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Modernleşme; Avrupa ve Amerika’da teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devletler ve kapitalist üretim sisteminin ortaya çıkmasıdır.

Bir devletin başka bir devletin veya topluluğun bulunduğu yeri güç kullanarak işgal etmesi ve kendi politik yönetimini kurması ve o bölgenin ticaretini doğrudan kontrol etmesi Emperyalizmdir.Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

Paris’de Eyfel Kulesi ve Londra’da Cyristal Palace bu fuarlar kapsamında inşa edilmiştir.Doğru cevap ''E'' şıkkıdır.

İnsanların iç ve dış turizme olan ilgisini arttırdı. Denize gitme alışkanlığı 19. yüzyılda ortaya çıktı.Doğru cevap ''D'' şıkkıdır.

19. yüzyıl yeni bir edebi türün doğuşuna tanıklık eder. Victor Hugo, Balzac, Stendhal, Flaubert, Dostoyesvki, Tolstoy gibi ünlü roman yazarları bu yüzyılda eserlerini verdiler.Doğru cevap ''A'' şıkkııdır.

Cezanne ise izlenimci gibi görünen bir ressam olmasına rağmen nesnelerin ışık altındaki kırılmalarına dikkat etmiş ve daha sonra kübist sanatın ortaya çıkmasında öncü bir rolü olmuştur.Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

Fransızca avant garde sözcüğü, modernite sonucu oluşan tasarlanabilir bir geleceğin öncü adımları olarak tanımlanabilir.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Genel olarak kabul edildiği gibi Sinematograf sözcüğünden türeyen sinema, 28 Aralık 1895 de doğdu.Doğru cevap ''E'' şıkkıdır.