Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği I

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), “Sosyal adaletin sağlanması yoluyla dünyada kalıcı bir barışın gerçekleştirilmesi” amacıyla, emeğin sömürülmesini engellemek ve çalışan sınıfların güvence ve yaşama standardını yükseltmek fikri temelinde kurulan Birleşmiş Milletlerin bir uzmanlık kuruluşudur.

Anayasanın ikinci maddesi

Anayasanın beşinci maddesi

Anayasanın 17. maddesinin birinci fıkrası

Anayasa'nın 49. maddesi

Anayasa'nın 56. maddesi

Anayasa'nın 168. maddesi

Maden İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği konusunda 2013 yılında yayımlanan yönetmelik ile iş kazalarının azaltılması amaçlanmıştır. Çalışma alanları tehlikeli durumlara karşı uygun şekilde koruma sağlanacak şekilde organize edilmelidir. Bu yönetmelikle belirlenen iş sağlığı ve güvenlik kayıtlarının tutulması, muhafaza edilmesi işveren tarafından yapılmalıdır. Ayrıca işçi ile işverenin görev ve sorumlulukları belirlenmiştir. İşveren, çalışma ortamını çalışanlar için tehlike ve risk oluşturmayacak şekilde dizayn etmelidir. Ocak giriş çıkış kayıt defterleri tutularak üretim esnasında ocak içerisinde kaç çalışanın olduğu kolayca belirlenebilecektir. İşçiler ve işverenin; yer altı kazı işlemlerinde meydana gelebilecek ocak yangınları, toz patlamaları, metan patlaması, kaya düşmesi gibi durumlara karşı mevzuat doğrultusun da hazırlanmış olan talimata uymaları gerekmektedir. Yer altı işletmelerindeki mekanik teçhizat ve tahkimat gibi hayati derecede önemli olup bunlar üretimin her aşamasında düzenli şekilde kontrol edilmelidir. İşveren, çalışanları için üretim alanlarında ocak trafiği, gürültü, toz ve ocak gazı gibi durumlardan kaynaklanabilecek tehlikelere karşı gerekli önlemleri almalı ve çalışanların daha az risk veya tehlike içerecek çalışma ortamlarını düzenlemelidir. İşçilerin düzenli olarak sağlık gözetimine tutulmaları (işe giriş-çıkışlarda dâhil) gerekmektedir. Acil durumlarda, çalışanların sağlıklı bir şekilde güvenli bir alana geçebilmeleri için acil çıkış kapıları dışa doğru ve güvenli bir alana çıkacak şekilde planlanmalıdır. Güvenli alana geçilmesine kadar olan süreç içerisinde çalışanların ocak havasından etkilenmemeleri için gerekli koruyucu ekipmanların bulunması son derece önemlidir. Çalışanlar açısından herhangi bir tehlike teşkil etmemesi için üretimde kullanılan teçhizatların bakım ve onarımı düzenli olarak yapılmalıdır. Çünkü bazı üretim ekipmanları ve cevherin yapısından dolayı ocak havası kirlenebilir. Bu yüzden üretim öncesinde, üretim esnasında ve üretim sonrasında ocak havası kontrol edilmelidir. Ocak havasının % 19’dan az oksijen, % 2’den çok metan, % 0,5’den çok karbondioksit, 50 ppm’den (%0,005) çok karbonmonoksit ve diğer zararlı gazların bulunması durumunda çalışılmaması gerekmektedir. Ocak havasında bulunan metan gazının oranı %1 ve altına düşene kadar kontrollerin sık sık tekrarlanması gerekmektedir. Grizulu ve yanma ihtimali olan ocaklarda çalışanlar için oksijen maskesi tedarik edilmesi önemlidir. Ocak giriş ve çıkış noktalarında gaz sensörlerinin bulunması, tehlikenin öncedentespit edilmesi konusunda belirleyici olacaktır. Bu tür düzenlemeler hazırlanmasında kanun ve yönetmeliklerin belirlediği şekilde gerçekleştirilmelidir.

Cumhuriyet öncesinde Osmanlı İmparatorluğu döneminde başlamıştır. Hatta Osmanlı İmparatorluğu döneminde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin uygulamalar ilk olarak madencilik alanında gözlenmiştir. Maden sektörünün kritik önemi, maden üretimin devamlılığının sağlanmasının zorunluluğu, bu alanda düzenleme yapılmasında temel nedenlerdir (Özveri, 2015). Osmanlı İmparatorluğu’nun bir devamı olarak Türkiye’de de ilk sosyal politika düzenlemelerinin, sınırlı bir biçimde de olsa madencilik kesimine yönelik olarak gerçekleştirildiği ifade edilebilir (Makal, 1999). 2015 yılında yapılan bir düzenleme ile maden ruhsatları ve buluculuk hakkının özel şirketlere devredilebilmesinin önü açılmıştır.

ILO’nun 1981 tarihinde yayınlamış olduğu “155 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşmesi” 2004 yılında yürürlüğe girmiştir. Türkiye, sadece ILO sözleşmelerini kendi iç hukukunda yasalaştırarak yürürlüğe almamaktadır. Bunun bir örneği de aday ülke olduğu Avrupa Birliği’nin (AB) 03 Aralık 1992 tarihli 92/104/EEC sayılı direktifi esas alınarak hazırlanan 2004 tarihli “Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği” sayılabilir.

İşletme faaliyetinin, projesine ve Kanunun ilgili hükümlerine göre yürütüleceği, işletme projesine aykırı faaliyette bulunulması ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum oluşturduğunun tespit edilmesi hâlinde maden üretimine yönelik faaliyetlerin durdurulacağı; ikinci fıkrasında, işletme projeleri ve değişiklikleri uygulamaya konulmadan önce Genel Müdürlük onayının alınmasının zorunlu olduğu, aksi takdirde faaliyetin durdurulacağı; üçüncü fıkrasında, işletme açısından tehlikeli durumların tespiti hâlinde, bu hâlleri gidermek için ruhsat sahibine altı aya kadar süre verileceği, mücbir sebepler dışında bu sürenin uzatılmayacağı, bu süre sonunda projeye uygun faaliyette bulunulmaması veya tehlikeli durumun ortadan kaldırılmaması hâlinde teminatın irat kaydedilerek işletme faaliyetinin durdurulacağı; dördüncü fıkrasında; ruhsat sahibinin, her yıl nisan ayı sonuna kadar bir önceki yıl içinde gerçekleştirdiği işletme faaliyeti ile ilgili teknik belgeleri, satış bilgi formunu, faaliyet bilgi formunu ve işletme sahasında arama yapmış ise arama ile ilgili bilgileri Genel Müdürlüğe vermekle yükümlü olduğu, yükümlülüğün yerine getirilmemesi hâlinde teminatın irad kaydedileceği, yükümlülük yerine getirilinceye kadar faaliyetin durdurulacağı öngörülmüştür. 

İşveren ile çalışanların görev, yetki ve yükümlülükleri belirlenmiş olup; mesleki risklerin önlenmesi ve bu risklerden korunulmasına yönelik çalışmaları da kapsayacak, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin sunulması için işverenin; çalışanları arasından iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendireceği, çalışanları arasında belirlenen niteliklere sahip personel bulunmaması hâlinde, bu hizmetin tamamını veya bir kısmını ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak yerine getirebileceği, ancak belirlenen niteliklere ve gerekli belgeye sahip olması hâlinde, tehlike sınıfı ve çalışan sayısı dikkate alınarak, bu hizmetin yerine getirilmesini kendisinin de üstlenebileceği hüküm altına alınmıştır (Anonim, 2014).

6331 sayılı Kanun’un 30’uncu maddesine istinaden, 16/12/1999 tarihli ve 1999/92/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifine paralel olarak çalışanları, sağlık ve güvenlik yönünden işyerlerinde oluşabilecek patlayıcı ortamların tehlikelerinden korumak için alınması gereken önlemlere ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla hazırlanan Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik, 30/4/2013 tarihli ve 28633 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Yönetmelikte,

• Patlamaların önlenmesi ve patlamadan korunma
• Patlama riskinin değerlendirilmesi
• İşyerinin güvenli hâle getirilmesi
• Koordinasyon görevi
• Patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerin sınıflandırılması
• Patlamadan korunma dokümanı
• İşyerleri ve iş ekipmanları için özel gerekler

gibi başlıklar altında genel düzenlemelere yer verilmiş, “Patlayıcı Ortam Oluşabilecek Yerlerin Sınıflandırılması” EK-1 olarak, “Patlayıcı Ortam Oluşabilecek Yerlerin Sınıflandırılması” EK-2 olarak, “Ekipmanların ve Koruyucu Sistemlerin Seçiminde Uyulacak Kriterler” ise EK-3 olarak düzenlenmiştir (Anonim, 2014).

Ateşleme

Ateşleyici

Ayak

Baraj

Bür

Cep

Çatlak

Çatlak sökümü

Freno

Grizu

Kademe

Kanun

Lağım

Nefeslik

Ocak

Röset

Sıkılama

Sondajla maden çıkarma işlerinin yapıldığı işyerleri

Şev

Topuk

Varagel

Yer altı ve yer üstü maden işlerinin yapıldığı işyerleri

İşverenin genel yükümlülükleri (Madde 5). İşveren aşağıdaki hususları yerine getirmekle yükümlüdür:

1. Çalışanların sağlık ve güvenliklerini sağlamak amacıyla;
2. İşyerleri, çalışanların sağlık ve güvenliklerini tehlikeye atmayacak şekilde tasarlanır, inşa edilir, teçhiz edilir, hizmete alınır, işletilir ve bakımı yapılır.
3. İşyerinde yapılacak her türlü çalışma, yetkili kişinin nezaretinde ve sorumluluğu altında yapılır.
4. Özel riski bulunan işler yalnızca bu işlerle ilgili özel eğitim alan ehil kişiler tarafından ve talimatlara uygun olarak yapılır.
5. Tüm güvenlik talimatları çalışanların anlayacağı şekilde hazırlanır. 18/6/2013 tarihli ve 28681 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmeliğe uygun olarak yeterli ilk yardım donanımı sağlanır ve en geç 6 ayda bir olmak üzere düzenli olarak gerekli tatbikatlar yapılır.

İşverenin genel yükümlülükleri (Madde 5)

Çalışanların yükümlülükleri (Madde 6):

Patlama, yangın ve zararlı ortam havasından korunma (Madde 7):

Kaçış ve kurtarma araçları (Madde 8):

İletişim, uyarı ve alarm sistemleri (Madde 9):

Çalışanların bilgilendirilmesi (Madde 10):

Sağlık gözetimi (Madde 11):

Çalışanların görüşlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması (Madde 12):

Asgari sağlık ve güvenlik gerekleri (Madde 13):

Organizasyon ve gözetim

Mekanik ve elektrikli ekipman ve tesisatlar

Bakım ve onarım

Patlama riski, yangın tehlikesi ve zararlı ortam havasına karşı korunma

Patlayıcı maddeler ve ateşleyiciler

Kimyasal ve radyoaktif maddeler

Kimyasal ve radyoaktif maddeler

Taşıma ile ilgili hususlar

Açık alandaki çalışmalar

Tehlikeli alanlar

Yeraltı ve yüzey suları

Kaçış yolları ve imdat çıkışları

Arama, kurtarma ve tahliye

Güvenlik tatbikatları

İlk yardım

Doğal ve suni aydınlatma

Gürültü, titreşim ve toz

Hafriyat dökme yerleri ve atık sahaları

Sıhhi tesisler

Yer üstü yardımcı tesislerine ilişkin özel hükümler

Kapılar ve girişler

Gebe ve emziren kadınlar

Engelli Çalışanlar

155 Numaralı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme
161 Numaralı Mesleki Sağlık Hizmetlerine İlişkin Sözleşme
187 Numaralı İş Sağlığı ve Güvenliğini Geliştirme Çerçevesine İlişkin Sözleşme ILO standartlarının esas olarak üç teknik sözleşme, bu sözleşmelerden birine dair bir tavsiye kararı ve çeşitli uygulama kılavuzları tarafından belirlendiği görülmektedir. 

45 Numaralı Yer Altı İşleri (Her Nevi Maden Ocaklarında Kadınların Çalıştırılmaması Hakkında) Sözleşmesi (Teknik sözleşme, ülkemiz onaylamıştır)

123 Numaralı Asgari Yaş (Yer Altı İşleri) Sözleşmesi (Teknik sözleşme, ülkemiz onaylamıştır)

176 Numaralı Madenlerde Güvenlik ve Sağlık Sözleşmesi (Teknik sözleşme, ülkemiz onaylamıştır)

176 Numaralı Madenlerde Güvenlik ve Sağlık Sözleşmesine ilişkin 183 Numaralı Tavsiye Kararı

Yer Altı Kömür Madenlerinde Güvenlik ve Sağlık ILO Uygulama Kılavuzu

1991 Tarihli Açık Madenlerde Sağlık ve Güvenlik Uygulama Kılavuzu

Küçük Ölçekli Yüzey Madenlerinde Güvenlik ve Sağlık El Rehberi (Sektörel Çalışma Belgesi No:168)

Kömür Madenlerinde Yer Altı Çalışmalar İçin Model Güvenlik Düzenlemeleri Kodu (1949)

Kömür Madenlerinde Yer Altında Elektrik Kullanımı Nedeniyle Oluşan Kazaların Önlenmesi ILO Meslek Rehberi (1959)

Kömür Madenlerinde Yer Altında Yangın Nedeniyle Oluşan Kazaların Önlenmesi ILO Meslek Rehberi (1959)

Kömür Madenlerinde Yer Altı Patlamaları Nedeniyle Oluşan Kazaların Önlenmesi ILO Meslek Rehberi (1974)

Kömür Madenlerinde Güvenlik ve Sağlık ILO Meslek Rehberi (1986)

Bir teknik ILO sözleşmesi olan 45 numaralı Yer Altı İşleri Sözleşmesi, esas olarak her türlü maden

ocağında yaşı ne olursa olsun kadınların çalıştırılmasını yasaklamaktadır. Ülkemizin 1937 yılında

onayladığı ve on maddeden oluşan bu sözleşme, kadınların her türlü maden ocağında çalıştırılması

yasağına ilişkin olarak sadece dört tür çalışanın istisna edilebileceğini belirtmektedir.

Yer altı madenlerinde işe alınmayı düzenleyen 123 numaralı ILO sözleşmesi ülkemiz tarafından 1991 yılında onaylanmıştır. Bir ILO teknik sözleşmesi olan 123 Numaralı Asgari Yaş Sözleşmesi, sözleşmeye taraf devletlerde tespit edilmiş belirli bir yaş altındaki kişilerin yer altındaki madenlerde istihdam edilemeyeceğini ve/veya çalıştırılamayacağını hüküm altına almaktadır.

ILO’nun 155 sayılı Sözleşmesi ile işle bağlantılı olan veya işin yürütümü sırasında ortaya çıkan kaza ve yaralanmaları, çalışma ortamında bulunan tehlike nedenlerini mümkün olduğu ölçüde asgariye indirmek için iş sağlığı ve güvenliği ve çalışma ortamına ilişkin olarak her üye ülkenin tutarlı bir ulusal politika geliştirerek uygulamasını ve periyodik olarak gözden geçirmesini amaçlamaktadır.

1995 yılında Cenevre’de gerçekleştirilen 82’nci Uluslararası Çalışma Konferansında madencilik sektöründe istihdam edilen işçilerin karşılaştıkları tehlikelere ve risklere dönük tedbirlerin alınma­sı, bu tedbir alma sürecinde işçilerin katılımının sağlanması, işçilere danışılması ve eğitimleri ile bilgilendirilmelerinin sağlanması ile sektöre iliş­kin olarak ILO, Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Uluslararası Atom Enerjisi Teşkilatı (IAEA) gibi uluslararası kuruluşların işbirliği yapmasının sağ­lanabilmesi amacıyla 176 Numaralı Madenlerde Güvenlik ve Sağlık Sözleşmesini kabul etmiştir.

 89/391/EEC Sayılı Direktif

 Direktif; işverenin genel ve özel yükümlülüklerini, koruyucu ve önleyici hizmetleri, ilk yardım, yangınla mücadele ile işçilerin tahliyesi, ciddi ve ani tehlike hâllerini, işçilerin bilgilendirilmesini, işçilere danışılma ve süreçlere katılımlarını, eğitimlerini ve işçilerin yükümlülükleri ile sağlık muayenelerini ve risk gruplarını açıklamakta ve düzenlemektedir.

92/91/EEC Sayılı Direktif

Kıyılarda ve Açık Denizlerde Sondaj Yoluyla Maden Çıkaran Endüstrilerde  işverenlerin yükümlülüklerini ve yangın, patlama ile yaşamı tehlikeye sokan ortamlardan korunma, kaçış ve kurtarma araçlarını, iletişim, uyarı ve alarm sistemlerinin kurulması hususlarını, çalışanların bilgilendirilmesini, koruyucu tıbbi gözetim, çalışanlara danışma ve çalışanların süreçlere katılımını ve iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınması gereken asgari tedbirleri içermektedir.

92/104/EEC Sayılı Direktif

Yer Üstü ve Yer Altı Madenciliğinde Çalışanların Güvenlik ve Sağlık Korumalarının İyileştirilmesi ile İlgili Asgari Gereksinimler Hakkında yer üstü ve yer altı maden işletmelerinde çalışanların sağlıklarının korunması ve iş güvenliğinin geliştirilmesi amacıyla bir önceki direktif ile benzer düzenlemeleri içermektedir.

ILO’nun 187 sayılı Sözleşmesi ile iş kazalarını, meslek hastalıklarını ve ölümleri önlemek için iş sağlığı ve güvenliğinin sürekli geliştirilmesini amaçlamakta, bu amaçla üye ülkelere ulusal sistem ve ulusal programlar aracılığıyla, aşamalı olarak, güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamı tesis etmeye yönelik etkin tedbirler almasına ilişkin yükümlülükler yüklenmektedir.